الفرق بين المراجعتين لصفحة: «مستخدم:A.Zaidan/الملعب 3»

من ويكي‌حج
مرئينص الويكي
لا ملخص تعديل
لا ملخص تعديل
سطر ١: سطر ١:
https://wikihaj.com/view/%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_(%D8%B5)
https://wikihaj.com/view/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%B4%D8%AC%D8%B1%D9%87_(%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87)


<big>'''تم الإنشاء'''</big>
{{جعبه اطلاعات بنا
| عنوان =
| تصویر = Tamame masjed shajare.jpg
| اندازه تصویر = 300px
| پیوند تصویر =
| توضیح تصویر =
| نام‌های دیگر =
| مکان = ذوالحلیفه در نزدیکی مدینه
| کاربری = مسجد، میقات احرام
| بزرگداشت نزد =
| وابسته به دین/مذهب = اسلام
| باورها =
| آیین‌ها =
| احکام = اهل مدینه از این مکان [[احرام]] می‌بندند.
| زیارت کنندگان =
| بازدیدکنندگان =
| زمان پایه‌گذاری =
| بنیانگذار =
| رویدادها =
| بازسازی‌ها =
| بازسازی کنندگان =
| بخش‌های از میان رفته =
| ویژگی‌های تاریخی =
| متولیان =
| مساحت =
| طول =
| عرض =
| ارتفاع =
| وضعیت بنا =
| گنجایش =
| امکانات =
| بخش‌های بنا =
| معمار =
| سبک =
| ویژگی‌ها =
| گنبدها =
| مناره‌ها =
| درها =
| رواق‌ها =
| صحن‌ها =
| ایوان‌ها =
| گرداننده =
| نهاد وابسته =
| نهاد نگهدارنده =
| مدیر =
| روحانی =
| نهادهای زیر مجموعه =
| ثبت در =
| شماره ثبت =
| تاریخ ثبت =
| وبگاه =
| عرض جغرافیایی =24.413697
| طول جغرافیایی = 39.542992
}}
'''مسجد شَجَره''' در [[مدینه]]، یکی از [[میقات‌های پنچ‌گانه|میقات‌های پنج‌گانه]] است. این مکان، میقات مردم مدینه و کسانی است که از مدینه به مکه می‌روند. گفته شده [[حضرت محمد (ص)|پیامبر اسلام(ص)]] وقتی برای حج‌گزارى عازم [[مکه]] بود، از این مکان [[احرام]] می‌بست. ذُو الْحُلَیفة، مسجد میقات و [[آبار علی|'''اَبیار علی''']]، از دیگر نام‌های این مسجد است.


'''محمد بن عبد الله''' هو نبي [[دين الإسلام]]. ولد في [[مكة]]، وبلغ النبوة في ال 40 من عمره، وبدأ [[الدعوة الإسلامية|الدعوة]] لدين الإسلام في مكة.
به گفته تاریخ‌نگاران، مسجد شجره در زمان [[خلافت]] [[عمر بن خطاب]] ساخته شده و تاکنون چندین بار بازسازی شده است. امروزه مسجد شجره به فاصله سه کیلومتری مدینه، در مجاورت بزرگراه مدینه - مکه واقع شده است.
وبعد أربعة عشر عاماً ذهب إلى مدينة [[يثرب]] لنشر دعوته، وهي المدينة التي سميت [[مدينة النبي]] بعد دخوله إليها، وأصبحت مركزاً للحكومة الإسلامية. حيث أقام فيها عشر سنوات، وكان [[المسجد النبوي|مسجد النبي]] محل سكنه هو و[[زوجات النبي|زوجاته]]. ومن بعدها تم بناء مساجد عديدة في أماكن مختلفة كان النبي الكريم قد حضر أو صلى فيها.
== موقعیت جغرافیایی ==
{{همچنین ببینید|مسجد شجره (مکه)}}
مسجد شجره از مساجد تاریخی [[مدینه (شهر)|مدینه]]<ref name=":4">موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۸۱۱. </ref> و در حدود هشت كیلومتری جنوب این شهر قرار گرفته است.<ref>البحر الرائق، 1418ق، ج2، ص341.</ref> [[پیامبر اسلام]] برای انجام [[حج]] و [[عمره]]، از این مسجد احرام می‌بست.<ref name=":4" /> [[امام علی(ع)]] در این مکان، [[آیات برائت]] را از [[ابوبکر]]، خلیفه اول، گرفت و در [[مکه]] به مشرکان ابلاغ کرد.<ref>دانشنامه کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۷۷.</ref>


==الولادة==
بنابر گزارشی، مسجد دیگری با همین نام در [[مکه]] وجود دارد که در شمار کهن‌ترین مساجد آن شهر است.<ref>آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۱۸.</ref>
يعتبر أغلب الشيعة يوم [[17 ربيع الأول]] تاريخاً لمولد النبي، كما يعتبر أغلب أهل السنة يوم 12 منه تاريخاً للمولد الشريف.<ref>تاريخ پيامبر إسلام، ص 43</ref> أبوه [[عبد الله بن عبد المطلب]]، وأمه [[آمنة بنت وهب]] بن [[عبد مناف]].<ref>السيرة النبوية، ج 1، ص 1، 157</ref> ولد محمد في بيت ب<nowiki/>[[شعب أبي طالب]]، الذي عرف فيما بعد بمولد النبي، وكان محطاً للاحترام. وبعد ولادته أُعطي ل<nowiki/>[[حليمة السعدية|حليمة بنت أبي زعيب]] التي أرضعته، حيث أقام عندها في [[قبيلة بني سعد]] بن بكر بن هوازن لأربع سنوات، وفي السنة الخامسة أعادته حليمة إلى أمه.<ref>مروج الذهب، ج 2، ص 280</ref>


==من الطفولة وحتى الزواج==
==نام‌ها==
هناك بعض الوقائع التي لفتت انتباه المؤرخين في سيرة النبي منذ طفولته وحتى شبابه ومن ثم زواجه.
این مسجد را '''مسجد شجره''' نامیده‌اند چون در آنجا درختی بوده که پیامبر در سایه آن می‌نشست.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=421 وفاء الوفا، ج۳، ص ۴۲۱]</ref> مسجد در منطقه‌ای به نام [[ذوالحلیفه|ذوالحُلِیفه]] ساخته شده است. این منطقه را همچنین آبار یا [[آبار علی|ابیار علی]] می‌خوانند و آن را منسوب به [[علی ابن ابیطالب|علی ابن ابیطالب(ع)]] دانسته‌اند. از این رو این مسجد با نام‌‌های مسجد ذوالحُلِیفه و مسجد آبار علی یا بئر علی نیز شهرت دارد. همچنین  این مسجد نزد مردم به '''مسجد احرام''' و '''مسجد میقات''' شهرت دارد. آن را '''مسجد الحسا''' نیز نامیده‌اند.<ref>المعالم المدینه المنوره، جزء الرابع، مجلد الرابع، ص ۴۸۵-۴۸۷</ref>
===وفاة الأب والأم===
ذهب النبي إلى [[المدينة المنورة]] برفقة والدته [[آمنة]] في السادسة من عمره. وعند عودته توفيت آمنة بالأبواء ودفنت هناك. أعادت [[أم أيمن]] النبي إلى [[مكة]] بعد وفاة آمنة. وقد اعتنى به جده [[عبد المطلب]] حتى بلغ الثامنة من عمره، ولما توفي تولى رعايته عمه [[أبو طالب]].<ref>السيرة النبوية، ج 1، ص 168-169, 179؛ مروج الذهب، ج 2، ص 281</ref>


===السفر للشام===
== تاریخ بنای مسجد ==
وذهب محمد (ص) في عمر 9 أو 12 أو 13 عاماً إلى الشام برفقة [[أبو طالب|أبي طالب]] مع [[قافلة قريش]] التجارية. وسافر مرة أخرى إلى الشام وهو في الخامسة والعشرين من عمره للعمل في تجارة بأموال [[السيدة خديجة]]؛ وهي الرحلة التي مهدت لزواج محمد (ص) بها.<ref>السيرة النبوية، ج 1، ص 181</ref><ref>تاريخ اليعقوبي، ج 2، ص 20</ref>
بنای نخستین این مسجد بسیار کهن است. برخی تاریخ‌نگاران نیز بر اساس مستنداتی از ساخت مسجد در ده‌های نخستینِ تاریخ اسلام سخن گفته‌اند.<ref>مدینه شناسی، 1367ش، ج1، ص183.</ref>تاریخ‌نگاران احتمال می‌دهند که این مسجد نخستین بار در زمان امارت عمر بن عبدالعزیز بر مدینه در فاصله سال‌های 87-93 قمری ساخته شده باشد.<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد الرابع، ص496</ref>
=== بازسازی سده نهم ===
به گزارش [[مطری]] (درگذشت 741ق.)‌ بنای قدیمی این مسجد که بنایی بزرگ بود در زمان او (نیمه اول قرن هشتم) به صورت نیمه ویران درآمده بود<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=190 التعریف بما انست الهجره، ص ۱۹۰]</ref> اما بنابر گزارش [[سمهودی]] (مورخ مدینه درگذشته 911ق.) مسجد، بر اساس بنای قدیمی آن، در سال 861 بازسازی شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=424 الوفاء الوفا، ج۳، ص 424]</ref>
=== بازسازی سده چهاردهم ===
گفته شده که اين مسجد در اواخر قرن ۱۱ هجری قمری،<ref>مدینه‌شناسی، 1367ش، ج1، ص184.</ref> ویران شد و مسلمانى از هندوستان، در سال 1090 هجری قمری با اجازه دولت عثمانی، آن را بازسازی کرد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=258 المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.]</ref>  


==إعادة بناء الكعبة==
حسام السلطنه که در سال 1298 قمری این مسجد را دیده آن را به این شکل وصف کرده است: «مسجد مزبور مربع است و پنجاه و  دو ذراع طول آن است. از سنگ و گچ ساخته اند. در سمت جنوب آن ایوانی است که بر روی آن طاق زده اند و گنبد آن را از بیرون سفید کرده اند و محرابی در وسط آن است»<ref>سفرنامه مکه حسام السلطنه، ص 139</ref>
{{مفصلة|إعادة بناء الكعبة قبل الإسلام}}


بعد عشر سنوات من الزواج بخديجة، وبعد خمسة عشر عاماً من حرب الفجار الرابع، عندما كان رسول الله يبلغ من العمر خمسة وثلاثين عاماً، قررت قريش إعادة إعمار [[الكعبة]]. وفي أثناء ذلك، وضع محمد [[الحجر الأسود]] مكانه.<ref>السیرة النبویة، ج 1، ص 192؛ تاریخ الطبري، 321-323</ref> وقد اعتبرت بعض الروايات أن زمن هذا الحدث هو في سن الخامسة والعشرين من عمر النبي.<ref>تاریخ الیعقوبي، ج1، ص 19</ref>
عیاشی در گزارشی از نخستین سفرش در سال 1353 قمری درباره اين مسجد می‌نویسد: «بنایی مستطیل‌شکل که از خشت و گل و سقفی با چوب درخت خرما و برگ ساخته شده بود که مورد توجه مسئولان وقت قرار گرفت و گسترش یافت.» <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=258 المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.]</ref>


==التعبد في غار حراء==
=== وضعیت کنونی مسجد ===
{{مفصلة|التعبد}}
اين مسجد، در دوران [[آل سعود]] یک بار به سال 1375ق./ 1955م. بازسازى<ref>مدینه شناسی، 1367ش، ج1، ص184.</ref> و برای آن، گلدسته‌ای ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=258 المساجد الأثریة، 1418ق، ص258،] المعالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴، مجلد ۴، ص 498</ref> مسجد بار دیگر در سال 1408ق/1988م. بازسازی شد و گسترش یافت<ref>آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۷۷؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=259 المساجد الأثریة، 1418ق، ص259.]</ref>و  امکاناتی از جمله حمام، سرویس بهداشتی، پارکینگ، بازار و رستوران در اطراف آن ساخته شد. مساحت کلی مسجد به همراه محوطه‌ اطراف آن به 290000 متر مربع می‌رسد که ساختمان مسجد و ساختمان‌های وابسته به آن 226000 متر مربع از آن را شامل می‌شود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=260 المساجد الأثریة، 1418ق، ص260.]</ref>  
وفي كل عام كان يقضي رسول الله مدة من الزمن في عزلة لوحده في [[غار حراء]]. وقال البعض أن هذه الفترة كانت شهراً واحداً من كل عام، وبحسب الروايات أنه كان [[شهر رمضان]].<ref>السيرة النبوية، ج 1، ص 236</ref>


==البعثة==
== میقات حج==
وبحسب المشهور عند الشيعة الإمامية فإن زمن [[البعثة]] كان يوم 27 من [[شهر رجب]]، وبحسب أهل السنة فإنه في [[شهر رمضان]]. <ref>تاریخ پیامبر اسلام، ص 67</ref> وبحسب الأخبار فإن أول لقاء لجبريل (ع) بمحمد كان في أحد أيام اعتكافه في [[غار حراء]].<ref>السیرة النبویة، ج 1، ص 236</ref>ويقال أن محمد كان يبلغ من العمر 40 عاماً في ذلك الوقت.<ref>تاریخ الیعقوبي، ج 2، ص
{{همچنین ببینید|میقات}}
22</ref>  
مسجد شجره از میقات‌هاى حج است.<ref>الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۱۹.</ref> به گزارش برخی تاریخ نویسان، [[پیامبر اسلام|پیامبر اسلام(ص)]] وقتی برای انجام فريضه [[حج]] عازم [[مکه]] بود، از این مکان، [[احرام]] می‌بست.<ref name=":1">آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۵.</ref> فقيهان، مسجد شجره را از میقات‌های پنج‌گانه حج شمرده و معتقدند میقاتِ مردمِ [[مدینه (شهر)|مدینه]] و کسانی که از اين شهر به مکه می‌روند، مسجد شجره است.<ref name=":2">مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۷۱۲.</ref>  


هناك خلاف حول الآيات الأولى التي نزلت على النبي؛ فالبعض اعتبرها هي الآيات الخمس الأولى من [[سورة العلق]]، في حين رأى البعض الآخر أن السورة الأولى هي [[سورة المدثر]]، ورأى آخرون أنها [[فاتحة الكتاب]].<ref>تاریخ پیامبر إسلام، ص 70</ref>
=== لزوم احرام اهل مدینه در مسجد شجره ===
بنابر نظر مشهور فقيهان شيعه، ساکنان مدینه باید در مسجد شجره [[احرام|مُحرم]] شوند و جایز نیست بدون احرام از میقات مسجد شجره حرکت کنند و به میقاتی دیگر مانند [[جحفه|حُجفه]] بروند و در آنجا محرم شوند؛<ref>«[http://miqat.hajj.ir/article_43464.html احرام از جحفه وظیفه چه کسی است]، ص 64-65.»</ref> تنها براى معذوران (ناتوان یا بیمار)، محرم شدن از جحفه، جايز است.<ref>«[http://miqat.hajj.ir/article_43464.html احرام از جحفه وظیفه چه کسی است]، ص 75.»</ref> همچنین گفته شده که این حکم افرادی است که از مدینه به ذوالحلیفه بروند و بدون احرام از آنجا عبور کنند و به جحفه برسند؛ اما اگر از ذوالحلیفه عبور نکنند و از راه دیگری خارج شوند و به میقاتِ دیگرى بروند،{{یادداشت|مثلا از مدینه با هواپیما به جده و از آنجا به جحفه برود  یا از مدینه به ذی الحلیفه رفته و قبل از عبور از آنجا بار دیگر به مدینه برگشته و از میقاتی دیگر به مکه رود.}} اشکالی ندارد؛ زیرا عبور از میقات، عرفاً بر آن صدق نمی­‌کند.<ref>«[http://miqat.hajj.ir/article_43464.html احرام از جحفه وظیفه چه کسی است]، ص65.»</ref>
===محل دقیق میقات===
ذوالحلیفه، نام منطقه وسیعی بوده که مسجد شجره در آن قرار داشته است.<ref>[http://miqat.hajj.ir/article_37980_ed97038f84c6a271f8cd14936a05d7b7.pdf «میقات مسیر مدینه»]، ص61 </ref> در روایات، گاهی «مسجد شجره» محل میقات حج اهل مدینه دانسته‌ شده و گاهی تنها تعبیر «شجره» یا «ذوالحلیفه» به کار رفته است.<ref>تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، ۱۴۱۸ق، ج3، ص20-24.</ref>  گروهی، محرم شدن را تنها در داخل مسجد شجره صحیح می‌دانند و گروهی دیگر، احرام در بیرون از مسجد و در نزدیکی آن را نیز صحیح دانسته‌اند؛<ref>[http://miqat.hajj.ir/article_37980_ed97038f84c6a271f8cd14936a05d7b7.pdf «میقات مسیر مدینه»]، ص62.</ref>  


==بداية الدعوة في مكة==
==نگارخانه==
وكان علي وخديجة أول من أسلم وآمن به.<ref>تاریخ الیعقوبي، ج 2، ص 23</ref> وأسلم [[حمزة بن عبد المطلب]] في السنة الثانية أو السادسة من [[البعثة]]. كما التحق به جماعة آخرون من أهل [[مكة]]. وكان [[أصحاب رسول الله]] (ص) يخرجون إلى أودية مكة ليصلوا حتى حدث بينهم وبين [[مشركي مكة]] ما دعاهم أن يصلوا في [[دار الأرقم]]. وبعد ثلاث سنوات من بعثة رسول الله (ص) أعلن دعوته بمكة ونشرها.
<gallery heights="150px" mode="packed" style="">
پرونده:تصویر قدیمی از مسجد شجره.jpg
پرونده:Bakhshi az masjed shajare.jpg
پرونده:Shajare.jpg
پرونده:Shajare masjed.jpg
پرونده:Darone masjed shajare.jpg
پرونده:نمایی از بیرون مسجد شجره مدینه.jpg
نمای بیرونی از مناره جدید مسجد شجره.jpg
</gallery>


ومنذ ذلك الحين حاول المشركون محاصرة رسول الله. كما جرب رسول الله طرقاً جديدة لنشر دعوته. وفي السنة الخامسة من بعثته أرسل جماعة من المسلمين إلى [[الحبشة]]، وسافر إلى [[الطائف]] للعثور على أنصار في تلك المدينة.<ref>تاریخ الیعقوبي، ج2، 36</ref> وفي أيام [[حج|الحج]] تحدث مع [[الحُجاج]] ودعاهم إلى الإسلام.<ref>تاریخ الیعقوبی، ج2، ص36</ref>
== جستارهای وابسته ==


===معرفة أهل المدينة بالرسول===
* [[میقات‌های پنچ‌گانه]]
وفي السنة الحادية عشرة من [[حج|الحج]]، زار النبي أهل [[يثرب]] مع ستة من [[الخزرج]] ودعاهم إلى [[الإسلام]]، وبعد عودتهم إلى يثرب قاموا بعرض دعوة النبي على الناس.<ref>السیرة النبویة، ج 1، ص 428-431</ref> أثناء الحج في السنة الثانية عشرة للبعثة النبوية، بايع 12 شخصاً من أهل يثرب النبي في [[عقبة منى]]، وهو ما يسمى ببيعة العقبة الأولى. وفي حج السنة الثالثة عشر، التقى نحو سبعين من وجهاء أهل المدينة المنورة وبايعوا النبي ([[بيعة العقبة الثانية]]) ودعوه للهجرة إلى [[المدينة المنورة.]]<ref>السیرة النبویة، ج 1، ص 438؛ تاریخ الیعقوبي، ج 2، ص 38</ref>


==الهجرة إلى المدينة==
== پانویس ==
{{مفصلة|الهجرة}}
{{پانویس}}
==منابع ==
{{منابع}}
*  '''الكافی فی الفقه'''، حلبى، ابوالصلاح، تقى‌الدين بن نجم‌الدين، اصفهان، كتابخانه عمومى امام اميرالمؤمنين(ع)، چاپ اول، 1403ق.
*  '''المقنع'''، شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابويه، قم، مؤسسه امام هادى(ع)، چاپ اول، 1415ق.
* '''[http://miqat.hajj.ir/article_43464.html «احرام از جحفه وظیفه چه کسانی است»]'''، روزبه برکت رضایی، فصلنامه میقات حج، شماره 96، تیر 1395ش.
* '''«[http://miqat.hajj.ir/article_37980.html میقات مسیر مدینه]»'''، سید مرتضی موسوی شاهرودی، فصلنامه میقات حج، شماره 68، تابستان 1388ش.
* '''«[https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/makarem/feqh/88/890204/ میقات ذو الحلیفة و مسجد شجرة]»'''، مکارم شیرازی، ناصر، سایت مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
* '''«[https://www.farsnews.ir/photo/13970516001057/مسجد-شجره-در-آستانه-مناسک-حج مسجد شجره در آستانه مناسک حج]»'''، علیپور، بهزاد، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
* '''آثار اسلامی مکه و مدینه'''، جعفریان، رسول، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
* '''البحر الرائق'''، المصری، ابونجیم، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
* '''السرائر الحاوی لتحرير الفتاوى'''، ابن ادريس حلّى، محمد بن منصور، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1410ق.
* '''سفرنامه مکه'''، حسام السلطنه، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
* '''الکافی'''، کلینی، محمد بن یعقوب، تحقیق و تصحیح غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
* '''المسائل الناصریات'''، سید مرتضی، على بن حسين، تحقیق مركز پژوهش و تحقيقات علمى‌ فقه استدلالى تطبيقى، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامية‌، چاپ اول، 1417ق.
* '''المساجد الأثریة فی المدینة النبویة'''، عبدالغنی، محمدالیاس، مدینه، مطابع الرشید، الطبعة الثانیة، 1419ق.
* '''المقنعه'''، شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
* '''النهاية فی مجرد الفقه و الفتاوى'''، شیخ طوسی، محمد بن حسن، بیروت، دار الكتاب العربی، چاپ دوم، 1400ق.
* '''بررسی حکم احرام از محاذی مواقیت، از منظر مذاهب اسلامی'''، درافشان، محمدحسین، پژوهشنامه حج و زیارت، سال سوم، شماره اول، 1397ش.
* '''تاريخ مكه المشرفه والمسجد الحرام والمدينه الشريفه والقبر الشريف'''،‌ ابن‌الضيا، بی‌نا، ۲۰۰۸م.
* '''تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه'''، قائدان، اصغر، قم، الهادی، ۱۳۸۱ش.
* '''التعریف بما انست الهجره'''، جمال الدین مطری، تحقیق سلیمان الرحیلی، ریاض، داره ملک عبدالعزیز، 2005
* '''دانشنامه کلام اسلامی'''، جمعی از محققین، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، زیر نظر جعفر سبحانی، ۱۳۸۸ش.
* '''فرهنگ فقه فارسی'''، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی. قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
* '''مدینه شناسی'''، نجفی، محمدباقر، تهران، خرمایستان، چاپ اول، 1367ش.
* '''معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ'''، عبدالعزیز بن عبدالرحمن کعکی، بیروت، ناشر: مولف، 2011
* '''موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب'''، صبری باشا، ایوب، ترجمه ماجده معروف، حسین مجیب المصری، عبدالعزیز عوض، قاهره، دارالآفاق العربیة، ٢٠٠٤م.
*‌ '''تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة-الحج'''، فاضل لنکرانی، محمد، بیروت، دار التعارف للمطبوعات‌، ۱۴۱۸ق.
* '''وفاء الوفا باخبار دار المصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، لندن، موسسه الفرقان، 2001


بدأت هجرة المسلمين بعد [[بيعة العقبة الثانية]] في ذي الحجة سنة 13 للبعثة. وهاجر النبي بنفسه في الأول من ربيع الأول سنة 14 من [[البعثة]]. وقد عُرفت رحلة النبي إلى المدينة فيما بعد ب<nowiki/>[[الهجرة]]. وفي الثاني عشر من ربيع الأول دخل النبي [[قباء]]، وهو أحد أحياء [[المدينة المنورة]].<ref>السیرة النبویة، ج 1، ص 590؛ مروج الذهب، ج 2، ص 286</ref>
==الرسول في المدينة==
عاش النبي بالمدينة المنورة عشر سنين وتوفي فيها. وأصبحت الهجرة إلى [[المدينة المنورة]] فيما بعد بداية للتأريخ الإسلامي. وكانت السنوات التي تلت الهجرة هي سنوات تشكيل حكومة المسلمين بقيادة النبي. وفي هذه السنوات حدثت عدة حروب صغيرة وكبيرة بين مسلمي المدينة المنورة و<nowiki/>[[مشركي قريش]]؛ أو القبائل الأخرى حول المدينة المنورة أو داخلها (اليهود).<ref>تاریخ الطبري، ج 2، ص 491ِ؛ مروج الذهب، ج 2، ص 287-289</ref> وأهمها [[غزوة بدر]] و<nowiki/>[[معركة أحد]] و<nowiki/>[[معركة الخندق]] و<nowiki/>[[الحديبية]] و<nowiki/>[[خيبر]]. وتزايدت قوة المسلمين تدريجياً، وفي السنة الثامنة، تزامناً مع [[فتح مكة]]، استقرت سلطانهم على جزء كبير من [[شبه الجزيرة العربية]].
==فتح مكة==
{{مفصلة|فتح مكة}}
كان فتح مكة في السنة الثامنة من الهجرة.<ref>مروج الذهب، ج 2، ص 296</ref> وفي هذه الرحلة ركب النبي الجمل إلى [[المسجد الحرام]] وطاف حول [[الكعبة]] سبع مرات واستلم ركن [[الحجر الأسود]] بِعصًا كانت في يده.<ref>تاریخ پیامبر إسلام، ص 464</ref> وبعد [[فتح مكة]] دخل رسول الله (ص) داخل الكعبة، وحطّم الأصنام، ووقف على باب الكعبة وخطب في الناس.<ref>تاریخ الیعقوبي، ج 2، ص 60؛ تاریخ پیامبر إسلام، ص 466</ref>
==آثار محمد(ص) في مكة والمدينة==
وبغض النظر عن [[القرآن الكريم]]، والذي يعتبر كتاب المسلمين المقدس وحصيلة [[الوحي الإلهي]] المنزل على النبي، فإن المسلمين يعتبرون معظم الأماكن أو المباني التي كانت مرتبطة بالنبي آثارًا قيّمة، ومن جملتها: بناء المساجد في أماكن مختلفة من [[مكة]] و<nowiki/>[[المدينة]] حيث صلى النبي،<ref>تاریخ المدینة، ج 1، ص 75</ref> ولا يزال الكثير منها قائماً. وأهمها [[المسجد النبوي]] الذي كان متصلاً ببيت النبي و<nowiki/>[[زوجات النبي|زوجاته]]، حيث دُفن جسده الشريف في نفس المسجد بعد وفاته. ويعتبر المسجد النبوي اليوم؛ الأكبر من حيث البناء الإسلامي بعد المسجد الحرام في مكة. كما أصبحت الأماكن التي صلى فيها النبي خارج مدينتي مكة والمدينة أثناء أسفاره وحملاته فيما بعد مساجد أيضاً. وجدير بالذكر كذلك، المساجد الـ 17 التي تم بناؤها في الطريق من المدينة إلى [[تبوك]].<ref>تاریخ پیامبر إسلام، ص 500</ref>
==أداء الحج==
وبعد الهجرة إلى [[المدينة المنورة]]، اعتمر النبي مرة في ذي القعدة، من السنة السادسة للهجرة، وهي المعروفة ب<nowiki/>[[عمرة القضاء]]،<ref>تاریخ پیامبر اسلام، ص 427</ref> ومرة أخرى، بعد [[غزوة حنين]]، اعتمر في ذي القعدة من السنة الثامنة.كما حج مرة واحدة في السنة العاشرة من الهجرة، ويسمى هذا الحج [[حجة الوداع|بحجة الوداع]].<ref>مروج الذهب، ج2، ص 297</ref> تعد أخبار رحلة الحج النبوية أحد مصادر علم الفقه ومناسك [[حج|الحج]] عند المسلمين.<ref>السیرة النبویة، ج 2، ص 605-606</ref> وفي طريق العودة من هذا السفر وقعت حادثة [[غدير خم]] واختار النبي (ص) علي بن أبي طالب (ع) خليفةً له.
{{مفصلة|عمرة القضاء| حجة الوداع}}
==الوفاة==
وقد ذكر معظم المؤرخين أن وفاته كانت يوم [[12 ربيع الأول]]، لكن محدثي الشيعة يعتبرون تاريخ وفاته في [[28 صفر]]. غسّل علي والعباس النبي، ودفناه في نفس المكان الذي توفي فيه (الحجرة النبوية).<ref>السیرة النبویة، ج 2، ص 663؛ تاریخ إسلام، ص 111-112</ref>
==الزوجات والأبناء==
{{مفصلة|أمهات المؤمنین}}
اختلف المؤرخون في عدد [[زوجات النبي]].<ref>السیرة النبویة، ج 1، ص 643؛ مروج الذهب، ج 2، ص 290</ref> وكان لرسول الله ثلاثة أبناء وأربع بنات. توفي أبناؤه وهم صغار، فقد ولد القاسم وعبد الله وتوفيا بمكة، وولد [[إبراهيم بن محمد (ص)|إبراهيم]] بالمدينة في السنة الثامنة من الهجرة، وتوفي في السنة العاشرة منها، وبناته زينب ورقية وأم كلثوم و<nowiki/>[[فاطمة بنت محمد|فاطمة]] (عليهم السلام).<ref>تاریخ پیامبر إسلام، ص 60-61</ref>
== الهوامش ==
{{الهوامش}}
<references />
{{پایان}}
== المنابع ==
{{الهوامش}}
*تاريخ اليعقوبي، أحمد بن أبي يعقوب، بيروت، دار صادر.
*تاریخ إسلام، علي أكبر فياض، طهران، منشورات جامعة طهران، 1382 ش.
*مروج الذهب ومعادن الجوهر، علي بن حسين المسعودي، تحقيق محمد محي الدين عبد الحميد، بيروت، دار المعرفة، (د.ت).
*تاريخ پیامبر إسلام، محمد إبراهيم آيتي، طهران، جامعة طهران،
*تاريخ الطبري، محمد بن جريري الطبري، تحقيق نواف الجراح، دار ومكتبة الهلال.
*تاريخ المدينة المنورة، عمر ابن شبة، تحقيق فهيم شلتوت، بيروت، دار المعرفة.
*السيرة النبوية، عبد الملك ابن هشام، تحقيق مصطفی سقا وآخرون، بيروت، دار المعرفة، (د.ت).
{{پایان}}
{{پایان}}

مراجعة ٢١:٤٦، ١٩ أبريل ٢٠٢٤

https://wikihaj.com/view/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%B4%D8%AC%D8%B1%D9%87_(%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87)

قالب:جعبه اطلاعات بنا مسجد شَجَره در مدینه، یکی از میقات‌های پنج‌گانه است. این مکان، میقات مردم مدینه و کسانی است که از مدینه به مکه می‌روند. گفته شده پیامبر اسلام(ص) وقتی برای حج‌گزارى عازم مکه بود، از این مکان احرام می‌بست. ذُو الْحُلَیفة، مسجد میقات و اَبیار علی، از دیگر نام‌های این مسجد است.

به گفته تاریخ‌نگاران، مسجد شجره در زمان خلافت عمر بن خطاب ساخته شده و تاکنون چندین بار بازسازی شده است. امروزه مسجد شجره به فاصله سه کیلومتری مدینه، در مجاورت بزرگراه مدینه - مکه واقع شده است.

موقعیت جغرافیایی

قالب:همچنین ببینید مسجد شجره از مساجد تاریخی مدینه[١] و در حدود هشت كیلومتری جنوب این شهر قرار گرفته است.[٢] پیامبر اسلام برای انجام حج و عمره، از این مسجد احرام می‌بست.[١] امام علی(ع) در این مکان، آیات برائت را از ابوبکر، خلیفه اول، گرفت و در مکه به مشرکان ابلاغ کرد.[٣]

بنابر گزارشی، مسجد دیگری با همین نام در مکه وجود دارد که در شمار کهن‌ترین مساجد آن شهر است.[٤]

نام‌ها

این مسجد را مسجد شجره نامیده‌اند چون در آنجا درختی بوده که پیامبر در سایه آن می‌نشست.[٥] مسجد در منطقه‌ای به نام ذوالحُلِیفه ساخته شده است. این منطقه را همچنین آبار یا ابیار علی می‌خوانند و آن را منسوب به علی ابن ابیطالب(ع) دانسته‌اند. از این رو این مسجد با نام‌‌های مسجد ذوالحُلِیفه و مسجد آبار علی یا بئر علی نیز شهرت دارد. همچنین این مسجد نزد مردم به مسجد احرام و مسجد میقات شهرت دارد. آن را مسجد الحسا نیز نامیده‌اند.[٦]

تاریخ بنای مسجد

بنای نخستین این مسجد بسیار کهن است. برخی تاریخ‌نگاران نیز بر اساس مستنداتی از ساخت مسجد در ده‌های نخستینِ تاریخ اسلام سخن گفته‌اند.[٧]تاریخ‌نگاران احتمال می‌دهند که این مسجد نخستین بار در زمان امارت عمر بن عبدالعزیز بر مدینه در فاصله سال‌های 87-93 قمری ساخته شده باشد.[٨]

بازسازی سده نهم

به گزارش مطری (درگذشت 741ق.)‌ بنای قدیمی این مسجد که بنایی بزرگ بود در زمان او (نیمه اول قرن هشتم) به صورت نیمه ویران درآمده بود[٩] اما بنابر گزارش سمهودی (مورخ مدینه درگذشته 911ق.) مسجد، بر اساس بنای قدیمی آن، در سال 861 بازسازی شد.[١٠]

بازسازی سده چهاردهم

گفته شده که اين مسجد در اواخر قرن ۱۱ هجری قمری،[١١] ویران شد و مسلمانى از هندوستان، در سال 1090 هجری قمری با اجازه دولت عثمانی، آن را بازسازی کرد.[١٢]

حسام السلطنه که در سال 1298 قمری این مسجد را دیده آن را به این شکل وصف کرده است: «مسجد مزبور مربع است و پنجاه و دو ذراع طول آن است. از سنگ و گچ ساخته اند. در سمت جنوب آن ایوانی است که بر روی آن طاق زده اند و گنبد آن را از بیرون سفید کرده اند و محرابی در وسط آن است»[١٣]

عیاشی در گزارشی از نخستین سفرش در سال 1353 قمری درباره اين مسجد می‌نویسد: «بنایی مستطیل‌شکل که از خشت و گل و سقفی با چوب درخت خرما و برگ ساخته شده بود که مورد توجه مسئولان وقت قرار گرفت و گسترش یافت.» [١٤]

وضعیت کنونی مسجد

اين مسجد، در دوران آل سعود یک بار به سال 1375ق./ 1955م. بازسازى[١٥] و برای آن، گلدسته‌ای ساخته شد.[١٦] مسجد بار دیگر در سال 1408ق/1988م. بازسازی شد و گسترش یافت[١٧]و امکاناتی از جمله حمام، سرویس بهداشتی، پارکینگ، بازار و رستوران در اطراف آن ساخته شد. مساحت کلی مسجد به همراه محوطه‌ اطراف آن به 290000 متر مربع می‌رسد که ساختمان مسجد و ساختمان‌های وابسته به آن 226000 متر مربع از آن را شامل می‌شود.[١٨]

میقات حج

قالب:همچنین ببینید مسجد شجره از میقات‌هاى حج است.[١٩] به گزارش برخی تاریخ نویسان، پیامبر اسلام(ص) وقتی برای انجام فريضه حج عازم مکه بود، از این مکان، احرام می‌بست.[٢٠] فقيهان، مسجد شجره را از میقات‌های پنج‌گانه حج شمرده و معتقدند میقاتِ مردمِ مدینه و کسانی که از اين شهر به مکه می‌روند، مسجد شجره است.[٢١]

لزوم احرام اهل مدینه در مسجد شجره

بنابر نظر مشهور فقيهان شيعه، ساکنان مدینه باید در مسجد شجره مُحرم شوند و جایز نیست بدون احرام از میقات مسجد شجره حرکت کنند و به میقاتی دیگر مانند حُجفه بروند و در آنجا محرم شوند؛[٢٢] تنها براى معذوران (ناتوان یا بیمار)، محرم شدن از جحفه، جايز است.[٢٣] همچنین گفته شده که این حکم افرادی است که از مدینه به ذوالحلیفه بروند و بدون احرام از آنجا عبور کنند و به جحفه برسند؛ اما اگر از ذوالحلیفه عبور نکنند و از راه دیگری خارج شوند و به میقاتِ دیگرى بروند،[یادداشت ١] اشکالی ندارد؛ زیرا عبور از میقات، عرفاً بر آن صدق نمی­‌کند.[٢٤]

محل دقیق میقات

ذوالحلیفه، نام منطقه وسیعی بوده که مسجد شجره در آن قرار داشته است.[٢٥] در روایات، گاهی «مسجد شجره» محل میقات حج اهل مدینه دانسته‌ شده و گاهی تنها تعبیر «شجره» یا «ذوالحلیفه» به کار رفته است.[٢٦] گروهی، محرم شدن را تنها در داخل مسجد شجره صحیح می‌دانند و گروهی دیگر، احرام در بیرون از مسجد و در نزدیکی آن را نیز صحیح دانسته‌اند؛[٢٧]

نگارخانه

جستارهای وابسته

پانویس

  1. ↑ ١٫٠ ١٫١ موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۸۱۱.
  2. ↑ البحر الرائق، 1418ق، ج2، ص341.
  3. ↑ دانشنامه کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۷۷.
  4. ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۱۸.
  5. ↑ وفاء الوفا، ج۳، ص ۴۲۱
  6. ↑ المعالم المدینه المنوره، جزء الرابع، مجلد الرابع، ص ۴۸۵-۴۸۷
  7. ↑ مدینه شناسی، 1367ش، ج1، ص183.
  8. ↑ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد الرابع، ص496
  9. ↑ التعریف بما انست الهجره، ص ۱۹۰
  10. ↑ الوفاء الوفا، ج۳، ص 424
  11. ↑ مدینه‌شناسی، 1367ش، ج1، ص184.
  12. ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.
  13. ↑ سفرنامه مکه حسام السلطنه، ص 139
  14. ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.
  15. ↑ مدینه شناسی، 1367ش، ج1، ص184.
  16. ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258، المعالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴، مجلد ۴، ص 498
  17. ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۷۷؛ المساجد الأثریة، 1418ق، ص259.
  18. ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص260.
  19. ↑ الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۱۹.
  20. ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۵.
  21. ↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۷۱۲.
  22. ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص 64-65.»
  23. ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص 75.»
  24. ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص65.»
  25. ↑ «میقات مسیر مدینه»، ص61
  26. ↑ تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، ۱۴۱۸ق، ج3، ص20-24.
  27. ↑ «میقات مسیر مدینه»، ص62.

منابع

قالب:منابع

  • الكافی فی الفقه، حلبى، ابوالصلاح، تقى‌الدين بن نجم‌الدين، اصفهان، كتابخانه عمومى امام اميرالمؤمنين(ع)، چاپ اول، 1403ق.
  • المقنع، شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابويه، قم، مؤسسه امام هادى(ع)، چاپ اول، 1415ق.
  • «احرام از جحفه وظیفه چه کسانی است»، روزبه برکت رضایی، فصلنامه میقات حج، شماره 96، تیر 1395ش.
  • «میقات مسیر مدینه»، سید مرتضی موسوی شاهرودی، فصلنامه میقات حج، شماره 68، تابستان 1388ش.
  • «میقات ذو الحلیفة و مسجد شجرة»، مکارم شیرازی، ناصر، سایت مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
  • «مسجد شجره در آستانه مناسک حج»، علیپور، بهزاد، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
  • آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان، رسول، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
  • البحر الرائق، المصری، ابونجیم، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
  • السرائر الحاوی لتحرير الفتاوى، ابن ادريس حلّى، محمد بن منصور، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1410ق.
  • سفرنامه مکه، حسام السلطنه، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
  • الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، تحقیق و تصحیح غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • المسائل الناصریات، سید مرتضی، على بن حسين، تحقیق مركز پژوهش و تحقيقات علمى‌ فقه استدلالى تطبيقى، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامية‌، چاپ اول، 1417ق.
  • المساجد الأثریة فی المدینة النبویة، عبدالغنی، محمدالیاس، مدینه، مطابع الرشید، الطبعة الثانیة، 1419ق.
  • المقنعه، شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
  • النهاية فی مجرد الفقه و الفتاوى، شیخ طوسی، محمد بن حسن، بیروت، دار الكتاب العربی، چاپ دوم، 1400ق.
  • بررسی حکم احرام از محاذی مواقیت، از منظر مذاهب اسلامی، درافشان، محمدحسین، پژوهشنامه حج و زیارت، سال سوم، شماره اول، 1397ش.
  • تاريخ مكه المشرفه والمسجد الحرام والمدينه الشريفه والقبر الشريف،‌ ابن‌الضيا، بی‌نا، ۲۰۰۸م.
  • تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قائدان، اصغر، قم، الهادی، ۱۳۸۱ش.
  • التعریف بما انست الهجره، جمال الدین مطری، تحقیق سلیمان الرحیلی، ریاض، داره ملک عبدالعزیز، 2005
  • دانشنامه کلام اسلامی، جمعی از محققین، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، زیر نظر جعفر سبحانی، ۱۳۸۸ش.
  • فرهنگ فقه فارسی، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی. قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
  • مدینه شناسی، نجفی، محمدباقر، تهران، خرمایستان، چاپ اول، 1367ش.
  • معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، عبدالعزیز بن عبدالرحمن کعکی، بیروت، ناشر: مولف، 2011
  • موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، صبری باشا، ایوب، ترجمه ماجده معروف، حسین مجیب المصری، عبدالعزیز عوض، قاهره، دارالآفاق العربیة، ٢٠٠٤م.
  • ‌ تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة-الحج، فاضل لنکرانی، محمد، بیروت، دار التعارف للمطبوعات‌، ۱۴۱۸ق.
  • وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، علی بن عبدالله السمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، لندن، موسسه الفرقان، 2001


خطأ استشهاد: وسوم <ref> موجودة لمجموعة اسمها "یادداشت"، ولكن لم يتم العثور على وسم <references group="یادداشت"/>

مجلوبة من «https://ar.wikihaj.com/index.php?title=مستخدم:A.Zaidan/الملعب_3&oldid=6546»