الفرق بين المراجعتين لصفحة: «مستخدم:Ay.Zaidan/الملعب السادس»
(عدد انگلیسی) |
|||
| سطر ٧: | سطر ٧: | ||
| تأسیس = | | تأسیس = | ||
| کاربری =تأمین بخشی از آب مصرفی حجاج | | کاربری =تأمین بخشی از آب مصرفی حجاج | ||
| مکان =[[مسجدالحرام]]، | | مکان =[[مسجدالحرام]]، 21 متری [[حجرالاسود]] | ||
| نام‌های دیگر =رَکْضَةُ جبرئیل، سقیا اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، المصونة (مضنونه)، سقیا، طعام طعم، شفاء سقم | | نام‌های دیگر =رَکْضَةُ جبرئیل، سقیا اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، المصونة (مضنونه)، سقیا، طعام طعم، شفاء سقم | ||
| وقایع مرتبط = | | وقایع مرتبط = | ||
| ظرفیت = | | ظرفیت = | ||
| وضعیت =فعال | | وضعیت =فعال | ||
| مساحت =دهانه چاه | | مساحت =دهانه چاه 1/5 متر، عمق 30 متر | ||
| امکانات = | | امکانات = | ||
| شماره ثبت = | | شماره ثبت = | ||
| معمار = | | معمار = | ||
| سبک = | | سبک = | ||
| بازسازی =سال‌های | | بازسازی =سال‌های 822 و 1383ق. | ||
| وبگاه = | | وبگاه = | ||
}} | }} | ||
| سطر ٢٦: | سطر ٢٦: | ||
آب زمزم همواره نزد [[اهل حرم|مردم مکه]] قِداسَت و اهمیت فراوانی داشته است. [[پیامبر(ص)]] بیشتر از آب زمزم می‌نوشید و آن را بهترین آب روی زمین می‌دانست. | آب زمزم همواره نزد [[اهل حرم|مردم مکه]] قِداسَت و اهمیت فراوانی داشته است. [[پیامبر(ص)]] بیشتر از آب زمزم می‌نوشید و آن را بهترین آب روی زمین می‌دانست. | ||
چاه زمزم در دوره‌های مختلف تاریخی، تعمیر و توسعه یافته است. دهانه چاه | چاه زمزم در دوره‌های مختلف تاریخی، تعمیر و توسعه یافته است. دهانه چاه 1/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصله‌اش تا کعبه 21 متر است. برای استفاده بیشتر زائران کعبه، در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب زمزم را به شیرها هدایت کرده‌اند. | ||
درباره زمزم در سفرنامه‌های سده‌های مختلف، به مطالبی مانند فاصله آن با کعبه، اندازه دهانه چاه، فاصله‌اش تا حجرالاسود و درست کردن سایه‌بانی نزدیک چاه زمزم برای مؤذنان، اشاره شده است. | درباره زمزم در سفرنامه‌های سده‌های مختلف، به مطالبی مانند فاصله آن با کعبه، اندازه دهانه چاه، فاصله‌اش تا حجرالاسود و درست کردن سایه‌بانی نزدیک چاه زمزم برای مؤذنان، اشاره شده است. | ||
| سطر ٣٣: | سطر ٣٣: | ||
زمزم مرکّب از دو «زم» (زمّ یعنی جلو چیزی را گرفتن یا جمع کردن) و در لغت به معنای آهسته آهسته و یا آب فراوان است.<ref>معجم البلدان، ج3، ص166.</ref> در اصطلاح نیز نام چشمه و یا چاهی در [[مکه]] نزدیک [[کعبه]] است که پیشینه تاریخی آن، به دوران [[حضرت ابراهیم(ع)]] بازمی‌گردد.<ref>أخبار مكة، ج2، ص39.</ref> | زمزم مرکّب از دو «زم» (زمّ یعنی جلو چیزی را گرفتن یا جمع کردن) و در لغت به معنای آهسته آهسته و یا آب فراوان است.<ref>معجم البلدان، ج3، ص166.</ref> در اصطلاح نیز نام چشمه و یا چاهی در [[مکه]] نزدیک [[کعبه]] است که پیشینه تاریخی آن، به دوران [[حضرت ابراهیم(ع)]] بازمی‌گردد.<ref>أخبار مكة، ج2، ص39.</ref> | ||
به نوشته مسعودی، تاریخ‌دان قرن چهارم هجری، ایرانیان به سبب آنکه خود را از نسل ابراهیم(ع) می‌دانستند در زمان ساسانیان به مکه می‌رفتند.<ref>مروج الذهب، | به نوشته مسعودی، تاریخ‌دان قرن چهارم هجری، ایرانیان به سبب آنکه خود را از نسل ابراهیم(ع) می‌دانستند در زمان ساسانیان به مکه می‌رفتند.<ref>مروج الذهب، ج1، ص265.</ref> گفته شده آنها پس از طواف کعبه بر سر چاه، زَمْزَمه می‌کردند و به همین دلیل آن را زمزم گفته‌اند.<ref>لسان العرب، ج6، ص85؛ معجم البلدان، ج3، ص166.</ref> | ||
=== اسامی زمزم === | === اسامی زمزم === | ||
زمزم به دلیل اهمیت و جایگاهش، دارای نام‌های مختلفی است. برخی از این اسامی در روایتی از [[امام صادق(ع)]] این چنین ذکر شده است: رَکْضَةُ جبرئیل (قدمگاه جبرئیل)، سقیا اسماعیل (آبیارِ اسماعیل)، حفیرة عبدالمطلب (چاه عبدالمطلب)، المصونة (مضنونه) به معنای نفیس، سقیا (آبیار)، شفاء سُقْم (شفای بیماری).<ref>الوسائل، | زمزم به دلیل اهمیت و جایگاهش، دارای نام‌های مختلفی است. برخی از این اسامی در روایتی از [[امام صادق(ع)]] این چنین ذکر شده است: رَکْضَةُ جبرئیل (قدمگاه جبرئیل)، سقیا اسماعیل (آبیارِ اسماعیل)، حفیرة عبدالمطلب (چاه عبدالمطلب)، المصونة (مضنونه) به معنای نفیس، سقیا (آبیار)، شفاء سُقْم (شفای بیماری).<ref>الوسائل، ج13، ص474، ح18242.</ref> | ||
==پیدایش زمزم== | ==پیدایش زمزم== | ||
بنابر آیه 37 سوره ابراهیم، پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع)، همسر و فرزندش (هاجر و اسماعیل) را به سرزمین بی‌آب و علفِ مکه آورد<ref>سورة إبراهيم، آیه 37.</ref> و به دستور خداوند، آنها را ترک کرد، تشنگی بر آنها چیره شد و هاجر در پی یافتن آب فاصله بین دو کوه صفا و مروه را هفت بار طی نمود.<ref>تفسير الصافي، | بنابر آیه 37 سوره ابراهیم، پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع)، همسر و فرزندش (هاجر و اسماعیل) را به سرزمین بی‌آب و علفِ مکه آورد<ref>سورة إبراهيم، آیه 37.</ref> و به دستور خداوند، آنها را ترک کرد، تشنگی بر آنها چیره شد و هاجر در پی یافتن آب فاصله بین دو کوه صفا و مروه را هفت بار طی نمود.<ref>تفسير الصافي، ج3، ص93.</ref> وی در بار هفتم و در حالی که بر کوه مروه بود، نگریست که آب از زیر پای اسماعیل، روان شده است.<ref>تفسير الصافي، ج3، ص93.</ref> | ||
در جزئیات این رخداد اختلاف است؛ برخی جوشش آب (چشمه زمزم) را به ساییدن پاشنه پای اسماعیل بر زمین نسبت داده‌اند و گروهی گفته‌اند که ساییدن پای جبرئیل یا دست او که در صورت انسانی ظاهر شده، باعث به وجود آمدن آب شده است.<ref>أخبار مكة، | در جزئیات این رخداد اختلاف است؛ برخی جوشش آب (چشمه زمزم) را به ساییدن پاشنه پای اسماعیل بر زمین نسبت داده‌اند و گروهی گفته‌اند که ساییدن پای جبرئیل یا دست او که در صورت انسانی ظاهر شده، باعث به وجود آمدن آب شده است.<ref>أخبار مكة، ج2، ص40؛ [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/875322/%d8%b2%d9%85%d8%b2%d9%85-2 «زمزم (2)»]، ص131.</ref> | ||
==چاه زمزم== | ==چاه زمزم== | ||
به گفته ابو الولید ازرَقی، تاریخ‌نگار شافعی قرن سوم قمری، وجود چشمه آب در آن سرزمین خشک موجب جمع شدن حیوانات و پرندگان شد. سر و صدا و پرواز پرندگان در حوالی زمزم، کاروان [[جرهم|قبیله جُرهُمیان]] را که از آن مسیر می‌گذشتند، به سوی خود کشاند. آنان از آن آب نوشیده، ظرف‌های خود را نیز پر کردند. این قبیله در اطراف زمزم ساکن شده و [[مکه]] آباد شد.<ref>أخبار مكة، | به گفته ابو الولید ازرَقی، تاریخ‌نگار شافعی قرن سوم قمری، وجود چشمه آب در آن سرزمین خشک موجب جمع شدن حیوانات و پرندگان شد. سر و صدا و پرواز پرندگان در حوالی زمزم، کاروان [[جرهم|قبیله جُرهُمیان]] را که از آن مسیر می‌گذشتند، به سوی خود کشاند. آنان از آن آب نوشیده، ظرف‌های خود را نیز پر کردند. این قبیله در اطراف زمزم ساکن شده و [[مکه]] آباد شد.<ref>أخبار مكة، ج2، ص40_41.</ref> | ||
===خشک شدن زمزم=== | ===خشک شدن زمزم=== | ||
در زمان ریاست عَمْرو بن حارث بر جرهمیان، آنها حرمت [[مسجد الحرام]] و [[کعبه|خانه کعبه]] را رعایت نکرده و به دستور عمرو، [[حجرالاسود]]، هدیه‌ها و دیگر وسایلی را که در کعبه بود (مانند سلاح و شمشیر)، در چاه زمزم ریخته و چاه را نیز از خاک پُر کردند. چاه به صورت زمین همواری درآمد و رفته‌رفته مکان آن فراموش شد.<ref>سيرة ابن هشام، | در زمان ریاست عَمْرو بن حارث بر جرهمیان، آنها حرمت [[مسجد الحرام]] و [[کعبه|خانه کعبه]] را رعایت نکرده و به دستور عمرو، [[حجرالاسود]]، هدیه‌ها و دیگر وسایلی را که در کعبه بود (مانند سلاح و شمشیر)، در چاه زمزم ریخته و چاه را نیز از خاک پُر کردند. چاه به صورت زمین همواری درآمد و رفته‌رفته مکان آن فراموش شد.<ref>سيرة ابن هشام، ج1، القسم 2، ص111.</ref> پس از جرهمیان، [[قبیله خُزاعه]] روی کار آمدند و زمزم همچنان ناشناخته باقی ماند.<ref>سيرة ابن هشام، ج1، القسم 2، ص117.</ref> | ||
===پیدا شدن مکان چاه زمزم توسط عبدالمطلب=== | ===پیدا شدن مکان چاه زمزم توسط عبدالمطلب=== | ||
بنابر کتاب‌های تاریخی، در خواب با ارائه نشانه‌هایی به [[عبدالمطّلب بن هاشم]]، جدّ [[حضرت محمد(ص)]] و بزرگ [[قبیله قریش]]، الهام شد که چاه زمزم را حفر نماید. عبدالمطّلب نیز در جستجوی نشانه‌ها به [[کعبه]] رفت. او در میان دو بت «[[اساف]]» و «[[نائله]]»، نشانه‌ها را یافت و با کمک فرزندش حارث شروع به حفر زمین کرد. برخی قریشیان عبدالمطلب و فرزندش را مسخره می‌کردند اما وقتی سنگچین چاه آشکار شد، وی تکبیر گفت و دانست که به او صحیح الهام شده است. پس از پایان یافتن کار و آشکار شدن آب، عبدالمطلب کنار چاه زمزم حوضی ساخت و خود و پسرش از آن آب کشیده، در حوض می‌ریختند و به حاجیان می‌دادند.<ref>سيرة ابن هشام، | بنابر کتاب‌های تاریخی، در خواب با ارائه نشانه‌هایی به [[عبدالمطّلب بن هاشم]]، جدّ [[حضرت محمد(ص)]] و بزرگ [[قبیله قریش]]، الهام شد که چاه زمزم را حفر نماید. عبدالمطّلب نیز در جستجوی نشانه‌ها به [[کعبه]] رفت. او در میان دو بت «[[اساف]]» و «[[نائله]]»، نشانه‌ها را یافت و با کمک فرزندش حارث شروع به حفر زمین کرد. برخی قریشیان عبدالمطلب و فرزندش را مسخره می‌کردند اما وقتی سنگچین چاه آشکار شد، وی تکبیر گفت و دانست که به او صحیح الهام شده است. پس از پایان یافتن کار و آشکار شدن آب، عبدالمطلب کنار چاه زمزم حوضی ساخت و خود و پسرش از آن آب کشیده، در حوض می‌ریختند و به حاجیان می‌دادند.<ref>سيرة ابن هشام، ج1، القسم 2، ص142؛ الأزرقي، أخبار مكة، ص336.</ref> عبدالمطلب پس از حفر زمزم و دست‌یابی به آب، کارِ [[سقایت|آب‌رسانی به حاجیان]] را احیا نموده، آن را در اختیار داشت.<ref>سيرة ابن هشام، ج1، القسم 2، ص143.</ref> | ||
پیامبر اسلام(ص) نیز برای نخستین بار پس از فتح مکه و شکستن بت‌ها و از میان بردن تصاویر نقش شده بر دیوار کعبه، داخل آن را با آب زمزم شست که این رسم تاکنون پابرجاست.<ref>متقي الهندي، كنز العمال في سنن الأقوال و الأفعال، ج5، | پیامبر اسلام(ص) نیز برای نخستین بار پس از فتح مکه و شکستن بت‌ها و از میان بردن تصاویر نقش شده بر دیوار کعبه، داخل آن را با آب زمزم شست که این رسم تاکنون پابرجاست.<ref>متقي الهندي، كنز العمال في سنن الأقوال و الأفعال، ج5، ص299.</ref> | ||
==احکام== | ==احکام== | ||
[[عبدالمطلب]] آشامیدن و وضو گرفتن از آب زمزم را حلال و جایز دانسته، لیکن غسل کردن با آن را روا نمی‌دانست؛ از این رو [[عباس بن عبدالمطلب]] نیز پیوسته در [[مسجدالحرام]] و در اطراف زمزم گردش می‌کرد و می‌گفت شستشو با آب زمزم را حلال نمی‌دانم و این آب برای خوردن و وضو گرفتن حلال و جایز است.<ref>الفاكهي، أخبار مكة، | [[عبدالمطلب]] آشامیدن و وضو گرفتن از آب زمزم را حلال و جایز دانسته، لیکن غسل کردن با آن را روا نمی‌دانست؛ از این رو [[عباس بن عبدالمطلب]] نیز پیوسته در [[مسجدالحرام]] و در اطراف زمزم گردش می‌کرد و می‌گفت شستشو با آب زمزم را حلال نمی‌دانم و این آب برای خوردن و وضو گرفتن حلال و جایز است.<ref>الفاكهي، أخبار مكة، ج2، ص63.</ref> | ||
گفته شده مستحب است حج‌گزار پس از [[طواف]] و قبل از [[سعی]]، نزد زمزم آمده از آب آن بنوشد و غسل کند و اگر نتوانست غسل نماید، کمی از آب زمزم را به خود بریزد.<ref>جواهر الكلام، | گفته شده مستحب است حج‌گزار پس از [[طواف]] و قبل از [[سعی]]، نزد زمزم آمده از آب آن بنوشد و غسل کند و اگر نتوانست غسل نماید، کمی از آب زمزم را به خود بریزد.<ref>جواهر الكلام، ج19، ص411؛ سلسلة الينابيع الفقهية، ج8، ص461.</ref> به نوشته عروة الوثقی، شستن کفن با آب زمزم مستحب است.<ref>العروة الوثقی، ج2، ص75.</ref> | ||
همچنین مستحب است شخص هنگام نوشیدن آب زمزم بگوید: «اللّهُمّ اجْعَلْه لی عِلْماً نافِعاً و رِزْقاً واسِعاً و شِفٰاءً مِنْ کُلِّ دٰاءٍ و سَقَمٍ انَّکَ قٰادِر یا رَبَّ العالمین؛ بار خدایا آن را دانشی سودمند، روزیی فراوان، و درمان هر درد و بیماری قرار ده، همانا تو توانایی ای پروردگار جهانیان.»<ref>مستدرك الوسائل، | همچنین مستحب است شخص هنگام نوشیدن آب زمزم بگوید: «اللّهُمّ اجْعَلْه لی عِلْماً نافِعاً و رِزْقاً واسِعاً و شِفٰاءً مِنْ کُلِّ دٰاءٍ و سَقَمٍ انَّکَ قٰادِر یا رَبَّ العالمین؛ بار خدایا آن را دانشی سودمند، روزیی فراوان، و درمان هر درد و بیماری قرار ده، همانا تو توانایی ای پروردگار جهانیان.»<ref>مستدرك الوسائل، ج9، ص439.</ref> | ||
==مشخصات چاه زمزم== | ==مشخصات چاه زمزم== | ||
[[پرونده:موقعیت زمزم.jpg|بندانگشتی|موقعیت چاه زمزم نسبت به [[کعبه]] و [[مقام ابراهیم(ع)]].|350px|جایگزین=]] | [[پرونده:موقعیت زمزم.jpg|بندانگشتی|موقعیت چاه زمزم نسبت به [[کعبه]] و [[مقام ابراهیم(ع)]].|350px|جایگزین=]] | ||
ازرقی گفته است عمق زمزم از بالا تا پایین آن شصت [[ذراع]] است. در درون چاه، آب از سه نقطه جاری است: یکی مقابل [[حجرالاسود]]، دیگری برابر [[کوه صفا|صفا]] و [[کوه ابوقبیس|ابوقبیس]] و سومی مقابل [[کوه مروه|مروه]]. در سال‌های | ازرقی گفته است عمق زمزم از بالا تا پایین آن شصت [[ذراع]] است. در درون چاه، آب از سه نقطه جاری است: یکی مقابل [[حجرالاسود]]، دیگری برابر [[کوه صفا|صفا]] و [[کوه ابوقبیس|ابوقبیس]] و سومی مقابل [[کوه مروه|مروه]]. در سال‌های 223 و 224 قمری که احتمال خشک شدن زمزم می‌رفت، نُه ذراع دیگر بر گودی آن افزودند. در سال 225ق بخاطر بارش باران و جاری شدن سیل، آب زمزم بیشتر شد.<ref>الأزرقي، أخبار مكة، ج2، ص61.</ref> | ||
در دوران حکومت برخی خلفای عباسی، بر عمق چاه زمزم افزوده شده و در دوره حکومت امین عباسی (حکومت: | در دوران حکومت برخی خلفای عباسی، بر عمق چاه زمزم افزوده شده و در دوره حکومت امین عباسی (حکومت: 193-198ق) چاه زمزم را زِه‌کِشی کردند.<ref>الأزرقي، أخبار مكة، ج2، ص61.</ref> | ||
===زمزم در حال حاضر=== | ===زمزم در حال حاضر=== | ||
اکنون دهانه چاه زمزم | اکنون دهانه چاه زمزم 1/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصله‌اش تا کعبه 21 متر است. این چاه تا حدود عمق 13 متری، سنگچین است.<ref>«زمزم»، موسوعة الحج و الحرمين الشريفين.</ref> | ||
==زمزم در روايات== | ==زمزم در روايات== | ||
در روايت‌های اهل بیت(ع) به نوشيدن از آب زمزم سفارش شده است. [[پیامبر(ص)]] از آب زمزم می‌نوشید<ref>سنن النسائي، ج5، | در روايت‌های اهل بیت(ع) به نوشيدن از آب زمزم سفارش شده است. [[پیامبر(ص)]] از آب زمزم می‌نوشید<ref>سنن النسائي، ج5، ص237.</ref> و آن را بهترین آبی می‌دانست که از زمین می‌جوشد.<ref>المستدرك، ج9، ص439، ح 11286.</ref> | ||
امام سجاد(ع) به شخصی آموخت تا بر سر زمزم با خدا پیمان ببندد که چشم از گناه و معصیت بپوشاند.<ref>السيوطي، الدرّ المنثور، | امام سجاد(ع) به شخصی آموخت تا بر سر زمزم با خدا پیمان ببندد که چشم از گناه و معصیت بپوشاند.<ref>السيوطي، الدرّ المنثور، ج3، ص223؛ الفاكهي، أخبار مكة، ج2، ص46.</ref> به گفته [[عایشه]]، همسر پیامبر(ص)، رسول خدا با مشک و برخی وسایل دیگر آب زمزم را حمل نموده، به بیماران می‌نوشاند و یا بر آنان می‌ریخت.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص415؛ سنن الترمذي، ج3، ص295.</ref> | ||
==زمزم در گذر تاریخ== | ==زمزم در گذر تاریخ== | ||
[[پرونده:زمزم (تاریخی).jpg|بندانگشتی|ساختمان چاه زمزم در دوره‌ای که درونِ [[مطاف]] قرار داشت<ref>«[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-than-5000-years All you need to know about Zamzam well]»، Al Arabiya.</ref> ( | [[پرونده:زمزم (تاریخی).jpg|بندانگشتی|ساختمان چاه زمزم در دوره‌ای که درونِ [[مطاف]] قرار داشت<ref>«[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-than-5000-years All you need to know about Zamzam well]»، Al Arabiya.</ref> (1346ق).<ref>«[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 وأزیلت عام 1346هـ]»، صفحه عبد الله الرشيد على تويتر.</ref>|جایگزین=]]گزارشات گوناگونی از پیشینه تاریخی و بازسازی‌ها و تعمیرات صورت گرفته بر روی چاه زمزم در ادوار مختلف تاریخی وجود دارد و سفرنامه‌نویسان به توصیف ویژگی‌های آن پرداخته‌اند. | ||
===ساخت و سازها=== | ===ساخت و سازها=== | ||
نخستین کسی که زمین و دیواره‌های زمزم را با سنگ مرمر پوشاند، [[ابوجعفر منصور عباسی|منصور عباسی]] (حکومت: | نخستین کسی که زمین و دیواره‌های زمزم را با سنگ مرمر پوشاند، [[ابوجعفر منصور عباسی|منصور عباسی]] (حکومت: 136-158ق) بود. وی این کار را در دوران خلافت خویش آغاز و سپس [[مهدی عباسی]] (حکومت: 158-169ق) آن را به پایان برد. پس از آن تا دوران حکومت [[معتصم عباسی|معتصم]] (حکومت: 218-227ق) در سال 220ق، چاه در فضای باز بوده و فقط گنبد کوچکی بر دهانه آن قرار داشت. [[عمر بن فرج رخجیٖ|عمر بن فرج رُخجی]] که از نویسندگان و دبیران دربار معتصم بوده، آن را تغییر داد و برای تمام زمزم، سقفی از چوب ساج فراهم کرد و از آن زنجیرهایی آویزان کرده، چراغ‌هایی به آنها آویخته بودند که شبها در [[ایام الحج|موسم حج]] آنها را روشن می‌کردند.<ref>الأزرقي، أخبار مكة، ج2، ص61.</ref> | ||
در سال | در سال 1020ق به دستور سلطان احمد خان پنجره‌ای آهنی با فاصله یک متری از سطح آب، قرار دادند، زیرا برخی دیوانگان! به تصور فدا نمودن، خود را بدرون زمزم می‌انداختند و می‌مردند، این پنجره تا سال 1318ق بوده است. بر روی پنجره شمالی از ناحیه در زمزم به سال 1201ق به دستور سلطان عبدالحمیدخان نوشته شده بود: «ماء زمزم شفاء من کل داء» و «آیة ما بیننا و بین المنافقین انهم لایتضلعون من ماء زمزم».<ref>حج در انديشة إسلامي، ص184-185.</ref>[[پرونده:چاه زمزم (تاریخی)2.jpeg|بندانگشتی|ورودی چاه زمزم که در سال 1383ق. ساخته شد و تا توسعه بعدی [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] در سال 1424ق باقی ماند.<ref name=":0">«[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 بئر زمزم]»، تطوير وتشغيل الإدارة العامة لتقنية المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوي.</ref>|جایگزین=]]در دوران [[آل سعود|سعودی]] در سال 1383ق ساختمانی که روی چاه زمزم بود خراب شد. بنای جدیدی در زیر زمین ساخته شد و ورودی به زیرزمین ایجاد شد که حاجیان از آب چاه استفاده می‌کردند. در سال 1424ق، ورودی را پر ساخته و در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب را به شیرها هدایت کرده‌اند تا زائران از آنها بنوشند و دایره [[مطاف]] وسیعتر شود.<ref name=":0" /> | ||
به نوشته منابع عربستانی، آب زمزم از طریق خطوط انتقال آب به طول چهار کیلومتر پمپاژ شده و در مخزن پنج هزار مکعبی ذخیره می‌شود. پس از آن آب، تصفیه و استریل شده و بطری‌های آب زمزم پنج لیتری، تولید می‌شود. همچنین به آبخوری‌های زمزم در مسجدالحرام پمپاژ می‌شود. آب زمزم برای مصرف زائران در مسجدالنبی، به مدینه نیز منتقل می‌شود.<ref>«[https://akhbarna.net/article/151543 رحلة ماء زمزم من البئر إلی أن يروی ظمأ المعتمرين]»، وكالة أخبارنا.</ref> | به نوشته منابع عربستانی، آب زمزم از طریق خطوط انتقال آب به طول چهار کیلومتر پمپاژ شده و در مخزن پنج هزار مکعبی ذخیره می‌شود. پس از آن آب، تصفیه و استریل شده و بطری‌های آب زمزم پنج لیتری، تولید می‌شود. همچنین به آبخوری‌های زمزم در مسجدالحرام پمپاژ می‌شود. آب زمزم برای مصرف زائران در مسجدالنبی، به مدینه نیز منتقل می‌شود.<ref>«[https://akhbarna.net/article/151543 رحلة ماء زمزم من البئر إلی أن يروی ظمأ المعتمرين]»، وكالة أخبارنا.</ref> | ||
===زمزم در سفرنامه‌ها=== | ===زمزم در سفرنامه‌ها=== | ||
درباره زمزم در سفرنامه‌های سده‌های مختلف، به مطالبی مانند فاصله آن با کعبه، اندازه دهانه چاه، فاصله‌اش تا حجرالاسود،<ref>ره آورد سفر (گزیده سفرنامة ناصر خسرو)، | درباره زمزم در سفرنامه‌های سده‌های مختلف، به مطالبی مانند فاصله آن با کعبه، اندازه دهانه چاه، فاصله‌اش تا حجرالاسود،<ref>ره آورد سفر (گزیده سفرنامة ناصر خسرو)، ص122؛ محمد بن أحمد بن جبير، رحلة ابن جُبَير، ص126؛ ابن بطوطة، رحلة ابن بطوطة، ج1، ص189.</ref> جایگاهی برای وضو گرفتن حاجیان،<ref>ابن‌بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج1، ص189.</ref> حوض‌های اطراف زمزم و درست کردن سایه‌بانی نزدیک چاه زمزم برای مؤذنان، اشاره شده است.<ref>راجع: حج در أنديشه إسلامی، ص180-185.</ref> | ||
== نگارخانه == | == نگارخانه == | ||
<gallery mode="packed" heights="150px"> | <gallery mode="packed" heights="150px"> | ||
ملف:خروجی چاه زمزم.jpeg|خروجی چاه زمزم در پایین [[مطاف]] ( | ملف:خروجی چاه زمزم.jpeg|خروجی چاه زمزم در پایین [[مطاف]] (1401ش).<ref>«[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز.</ref> | ||
ملف:ایستگاه توزیع آب زمزم.jpeg|یکی از ایستگاه‌های توزیع آب زمزم در [[مکه]] ( | ملف:ایستگاه توزیع آب زمزم.jpeg|یکی از ایستگاه‌های توزیع آب زمزم در [[مکه]] (1401ش).<ref>«[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز.</ref> | ||
ملف:مخازن آب زمزم.jpg|مخزن‌های آب زمزم در [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] برای مصرف زائران. | ملف:مخازن آب زمزم.jpg|مخزن‌های آب زمزم در [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] برای مصرف زائران. | ||
ملف:چاه-زمزم- قدیمی .jpg|تصویر قدیمی از نشانگر موقعیت چاه زمزم در [[مطاف]]. | ملف:چاه-زمزم- قدیمی .jpg|تصویر قدیمی از نشانگر موقعیت چاه زمزم در [[مطاف]]. | ||
ملف:چاه زمزم (قدیمی) | ملف:چاه زمزم (قدیمی)2.jpg|ورودی چاه زمزم در [[مطاف]]، که در سال 1424ق. برای گسترش مطاف بسته شد.<ref>«[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 بئر زمزم]»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.</ref> | ||
ملف:چاه زمزم (تاریخی) | ملف:چاه زمزم (تاریخی)3.jpg|چاه زمزم در سال 1369ق، که از آن با دلوهای چرمی برای زائران و حاجیان آب کشیده می‌شد.<ref>«[https://islamkids.net/%D8%B5%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%A6%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85/ صور بئر زمزم]»، لاینز.</ref> | ||
ملف:چاه زمزم (تاریخی) | ملف:چاه زمزم (تاریخی)4.jpg|نقاشی چاه زمزم و شیوه کشیدن آب از آن در دوره عثمانی.<ref>«[https://islamkids.net/%D8%B5%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%A6%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85/ صور بئر زمزم]»، لاینز.</ref> | ||
</gallery> | </gallery> | ||
مراجعة ١٧:٠٢، ١٩ أكتوبر ٢٠٢٤
قالب:جعبه اطلاعات بنای مذهبی زَمزَم نام مشهورترین چاه آب مسجدالحرام در مکه است که در فاصله حدود 21 متری حجرالاسود قرار دارد. زمزم در آغاز، چشمه‌ای بوده که بر اساس منابع تاریخی، به اعجاز الهی برای حضرت اسماعیل(ع) و مادرش هاجر جاری شد. سرآغاز تاریخ شهر مکه و تجدید بنای کعبه را، جوشش زمزم دانسته‌اند.
سال‌های متمادی آب مورد نیاز مردم مکه، از همین چاه تأمین می‌شد؛ تا اینکه نشانه‌های زمزم از بین رفت و رفته‌رفته این چاه ناپدید شد. پس از مدتی طولانی، سقایت (آب‌رسانی) خانه خدا به دست عبدالمطلب، پدربزرگ پیامبر(ص) رسید و به دست او چاه زمزم حفر شد و بار دیگر آب آن جوشید.
آب زمزم همواره نزد مردم مکه قِداسَت و اهمیت فراوانی داشته است. پیامبر(ص) بیشتر از آب زمزم می‌نوشید و آن را بهترین آب روی زمین می‌دانست.
چاه زمزم در دوره‌های مختلف تاریخی، تعمیر و توسعه یافته است. دهانه چاه 1/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصله‌اش تا کعبه 21 متر است. برای استفاده بیشتر زائران کعبه، در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب زمزم را به شیرها هدایت کرده‌اند.
درباره زمزم در سفرنامه‌های سده‌های مختلف، به مطالبی مانند فاصله آن با کعبه، اندازه دهانه چاه، فاصله‌اش تا حجرالاسود و درست کردن سایه‌بانی نزدیک چاه زمزم برای مؤذنان، اشاره شده است.
زمزم در لغت
زمزم مرکّب از دو «زم» (زمّ یعنی جلو چیزی را گرفتن یا جمع کردن) و در لغت به معنای آهسته آهسته و یا آب فراوان است.[١] در اصطلاح نیز نام چشمه و یا چاهی در مکه نزدیک کعبه است که پیشینه تاریخی آن، به دوران حضرت ابراهیم(ع) بازمی‌گردد.[٢]
به نوشته مسعودی، تاریخ‌دان قرن چهارم هجری، ایرانیان به سبب آنکه خود را از نسل ابراهیم(ع) می‌دانستند در زمان ساسانیان به مکه می‌رفتند.[٣] گفته شده آنها پس از طواف کعبه بر سر چاه، زَمْزَمه می‌کردند و به همین دلیل آن را زمزم گفته‌اند.[٤]
اسامی زمزم
زمزم به دلیل اهمیت و جایگاهش، دارای نام‌های مختلفی است. برخی از این اسامی در روایتی از امام صادق(ع) این چنین ذکر شده است: رَکْضَةُ جبرئیل (قدمگاه جبرئیل)، سقیا اسماعیل (آبیارِ اسماعیل)، حفیرة عبدالمطلب (چاه عبدالمطلب)، المصونة (مضنونه) به معنای نفیس، سقیا (آبیار)، شفاء سُقْم (شفای بیماری).[٥]
پیدایش زمزم
بنابر آیه 37 سوره ابراهیم، پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع)، همسر و فرزندش (هاجر و اسماعیل) را به سرزمین بی‌آب و علفِ مکه آورد[٦] و به دستور خداوند، آنها را ترک کرد، تشنگی بر آنها چیره شد و هاجر در پی یافتن آب فاصله بین دو کوه صفا و مروه را هفت بار طی نمود.[٧] وی در بار هفتم و در حالی که بر کوه مروه بود، نگریست که آب از زیر پای اسماعیل، روان شده است.[٨]
در جزئیات این رخداد اختلاف است؛ برخی جوشش آب (چشمه زمزم) را به ساییدن پاشنه پای اسماعیل بر زمین نسبت داده‌اند و گروهی گفته‌اند که ساییدن پای جبرئیل یا دست او که در صورت انسانی ظاهر شده، باعث به وجود آمدن آب شده است.[٩]
چاه زمزم
به گفته ابو الولید ازرَقی، تاریخ‌نگار شافعی قرن سوم قمری، وجود چشمه آب در آن سرزمین خشک موجب جمع شدن حیوانات و پرندگان شد. سر و صدا و پرواز پرندگان در حوالی زمزم، کاروان قبیله جُرهُمیان را که از آن مسیر می‌گذشتند، به سوی خود کشاند. آنان از آن آب نوشیده، ظرف‌های خود را نیز پر کردند. این قبیله در اطراف زمزم ساکن شده و مکه آباد شد.[١٠]
خشک شدن زمزم
در زمان ریاست عَمْرو بن حارث بر جرهمیان، آنها حرمت مسجد الحرام و خانه کعبه را رعایت نکرده و به دستور عمرو، حجرالاسود، هدیه‌ها و دیگر وسایلی را که در کعبه بود (مانند سلاح و شمشیر)، در چاه زمزم ریخته و چاه را نیز از خاک پُر کردند. چاه به صورت زمین همواری درآمد و رفته‌رفته مکان آن فراموش شد.[١١] پس از جرهمیان، قبیله خُزاعه روی کار آمدند و زمزم همچنان ناشناخته باقی ماند.[١٢]
پیدا شدن مکان چاه زمزم توسط عبدالمطلب
بنابر کتاب‌های تاریخی، در خواب با ارائه نشانه‌هایی به عبدالمطّلب بن هاشم، جدّ حضرت محمد(ص) و بزرگ قبیله قریش، الهام شد که چاه زمزم را حفر نماید. عبدالمطّلب نیز در جستجوی نشانه‌ها به کعبه رفت. او در میان دو بت «اساف» و «نائله»، نشانه‌ها را یافت و با کمک فرزندش حارث شروع به حفر زمین کرد. برخی قریشیان عبدالمطلب و فرزندش را مسخره می‌کردند اما وقتی سنگچین چاه آشکار شد، وی تکبیر گفت و دانست که به او صحیح الهام شده است. پس از پایان یافتن کار و آشکار شدن آب، عبدالمطلب کنار چاه زمزم حوضی ساخت و خود و پسرش از آن آب کشیده، در حوض می‌ریختند و به حاجیان می‌دادند.[١٣] عبدالمطلب پس از حفر زمزم و دست‌یابی به آب، کارِ آب‌رسانی به حاجیان را احیا نموده، آن را در اختیار داشت.[١٤]
پیامبر اسلام(ص) نیز برای نخستین بار پس از فتح مکه و شکستن بت‌ها و از میان بردن تصاویر نقش شده بر دیوار کعبه، داخل آن را با آب زمزم شست که این رسم تاکنون پابرجاست.[١٥]
احکام
عبدالمطلب آشامیدن و وضو گرفتن از آب زمزم را حلال و جایز دانسته، لیکن غسل کردن با آن را روا نمی‌دانست؛ از این رو عباس بن عبدالمطلب نیز پیوسته در مسجدالحرام و در اطراف زمزم گردش می‌کرد و می‌گفت شستشو با آب زمزم را حلال نمی‌دانم و این آب برای خوردن و وضو گرفتن حلال و جایز است.[١٦]
گفته شده مستحب است حج‌گزار پس از طواف و قبل از سعی، نزد زمزم آمده از آب آن بنوشد و غسل کند و اگر نتوانست غسل نماید، کمی از آب زمزم را به خود بریزد.[١٧] به نوشته عروة الوثقی، شستن کفن با آب زمزم مستحب است.[١٨]
همچنین مستحب است شخص هنگام نوشیدن آب زمزم بگوید: «اللّهُمّ اجْعَلْه لی عِلْماً نافِعاً و رِزْقاً واسِعاً و شِفٰاءً مِنْ کُلِّ دٰاءٍ و سَقَمٍ انَّکَ قٰادِر یا رَبَّ العالمین؛ بار خدایا آن را دانشی سودمند، روزیی فراوان، و درمان هر درد و بیماری قرار ده، همانا تو توانایی ای پروردگار جهانیان.»[١٩]
مشخصات چاه زمزم
[[پرونده:موقعیت زمزم.jpg|بندانگشتی|موقعیت چاه زمزم نسبت به کعبه و مقام ابراهیم(ع).|350px|جایگزین=]] ازرقی گفته است عمق زمزم از بالا تا پایین آن شصت ذراع است. در درون چاه، آب از سه نقطه جاری است: یکی مقابل حجرالاسود، دیگری برابر صفا و ابوقبیس و سومی مقابل مروه. در سال‌های 223 و 224 قمری که احتمال خشک شدن زمزم می‌رفت، نُه ذراع دیگر بر گودی آن افزودند. در سال 225ق بخاطر بارش باران و جاری شدن سیل، آب زمزم بیشتر شد.[٢٠]
در دوران حکومت برخی خلفای عباسی، بر عمق چاه زمزم افزوده شده و در دوره حکومت امین عباسی (حکومت: 193-198ق) چاه زمزم را زِه‌کِشی کردند.[٢١]
زمزم در حال حاضر
اکنون دهانه چاه زمزم 1/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصله‌اش تا کعبه 21 متر است. این چاه تا حدود عمق 13 متری، سنگچین است.[٢٢]
زمزم در روايات
در روايت‌های اهل بیت(ع) به نوشيدن از آب زمزم سفارش شده است. پیامبر(ص) از آب زمزم می‌نوشید[٢٣] و آن را بهترین آبی می‌دانست که از زمین می‌جوشد.[٢٤]
امام سجاد(ع) به شخصی آموخت تا بر سر زمزم با خدا پیمان ببندد که چشم از گناه و معصیت بپوشاند.[٢٥] به گفته عایشه، همسر پیامبر(ص)، رسول خدا با مشک و برخی وسایل دیگر آب زمزم را حمل نموده، به بیماران می‌نوشاند و یا بر آنان می‌ریخت.[٢٦]
زمزم در گذر تاریخ
[[پرونده:زمزم (تاریخی).jpg|بندانگشتی|ساختمان چاه زمزم در دوره‌ای که درونِ مطاف قرار داشت[٢٧] (1346ق).[٢٨]|جایگزین=]]گزارشات گوناگونی از پیشینه تاریخی و بازسازی‌ها و تعمیرات صورت گرفته بر روی چاه زمزم در ادوار مختلف تاریخی وجود دارد و سفرنامه‌نویسان به توصیف ویژگی‌های آن پرداخته‌اند.
ساخت و سازها
نخستین کسی که زمین و دیواره‌های زمزم را با سنگ مرمر پوشاند، منصور عباسی (حکومت: 136-158ق) بود. وی این کار را در دوران خلافت خویش آغاز و سپس مهدی عباسی (حکومت: 158-169ق) آن را به پایان برد. پس از آن تا دوران حکومت معتصم (حکومت: 218-227ق) در سال 220ق، چاه در فضای باز بوده و فقط گنبد کوچکی بر دهانه آن قرار داشت. عمر بن فرج رُخجی که از نویسندگان و دبیران دربار معتصم بوده، آن را تغییر داد و برای تمام زمزم، سقفی از چوب ساج فراهم کرد و از آن زنجیرهایی آویزان کرده، چراغ‌هایی به آنها آویخته بودند که شبها در موسم حج آنها را روشن می‌کردند.[٢٩]
در سال 1020ق به دستور سلطان احمد خان پنجره‌ای آهنی با فاصله یک متری از سطح آب، قرار دادند، زیرا برخی دیوانگان! به تصور فدا نمودن، خود را بدرون زمزم می‌انداختند و می‌مردند، این پنجره تا سال 1318ق بوده است. بر روی پنجره شمالی از ناحیه در زمزم به سال 1201ق به دستور سلطان عبدالحمیدخان نوشته شده بود: «ماء زمزم شفاء من کل داء» و «آیة ما بیننا و بین المنافقین انهم لایتضلعون من ماء زمزم».[٣٠][[پرونده:چاه زمزم (تاریخی)2.jpeg|بندانگشتی|ورودی چاه زمزم که در سال 1383ق. ساخته شد و تا توسعه بعدی مسجدالحرام در سال 1424ق باقی ماند.[٣١]|جایگزین=]]در دوران سعودی در سال 1383ق ساختمانی که روی چاه زمزم بود خراب شد. بنای جدیدی در زیر زمین ساخته شد و ورودی به زیرزمین ایجاد شد که حاجیان از آب چاه استفاده می‌کردند. در سال 1424ق، ورودی را پر ساخته و در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب را به شیرها هدایت کرده‌اند تا زائران از آنها بنوشند و دایره مطاف وسیعتر شود.[٣١]
به نوشته منابع عربستانی، آب زمزم از طریق خطوط انتقال آب به طول چهار کیلومتر پمپاژ شده و در مخزن پنج هزار مکعبی ذخیره می‌شود. پس از آن آب، تصفیه و استریل شده و بطری‌های آب زمزم پنج لیتری، تولید می‌شود. همچنین به آبخوری‌های زمزم در مسجدالحرام پمپاژ می‌شود. آب زمزم برای مصرف زائران در مسجدالنبی، به مدینه نیز منتقل می‌شود.[٣٢]
زمزم در سفرنامه‌ها
درباره زمزم در سفرنامه‌های سده‌های مختلف، به مطالبی مانند فاصله آن با کعبه، اندازه دهانه چاه، فاصله‌اش تا حجرالاسود،[٣٣] جایگاهی برای وضو گرفتن حاجیان،[٣٤] حوض‌های اطراف زمزم و درست کردن سایه‌بانی نزدیک چاه زمزم برای مؤذنان، اشاره شده است.[٣٥]
نگارخانه
-
![خروجی چاه زمزم در پایین مطاف (1401ش).[٣٦]](https://ar.wikihaj.com/images/thumb/1/1b/%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%AC%DB%8C_%DA%86%D8%A7%D9%87_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85.jpeg/338px-%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%AC%DB%8C_%DA%86%D8%A7%D9%87_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85.jpeg)
-
![یکی از ایستگاه‌های توزیع آب زمزم در مکه (1401ش).[٣٧]](https://ar.wikihaj.com/images/thumb/5/55/%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%AA%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B9_%D8%A2%D8%A8_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85.jpeg/338px-%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%AA%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B9_%D8%A2%D8%A8_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85.jpeg)
-
مخزن‌های آب زمزم در مسجدالنبی برای مصرف زائران.
-
تصویر قدیمی از نشانگر موقعیت چاه زمزم در مطاف.
-
چاه زمزم در سال 1369ق، که از آن با دلوهای چرمی برای زائران و حاجیان آب کشیده می‌شد.[٣٩]
-
نقاشی چاه زمزم و شیوه کشیدن آب از آن در دوره عثمانی.[٤٠]
![خروجی چاه زمزم در پایین مطاف (1401ش).[٣٦]](/view/%D9%85%D9%84%D9%81:%D8%AE%D8%B1%D9%88%D8%AC%DB%8C_%DA%86%D8%A7%D9%87_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85.jpeg)
![یکی از ایستگاه‌های توزیع آب زمزم در مکه (1401ش).[٣٧]](/view/%D9%85%D9%84%D9%81:%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D9%87_%D8%AA%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B9_%D8%A2%D8%A8_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85.jpeg)
![ورودی چاه زمزم در مطاف، که در سال 1424ق. برای گسترش مطاف بسته شد.[٣٨]](https://wikihaj.com/view/Special:Upload?wpDestFile=%DA%86%D8%A7%D9%87_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85_(%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85%DB%8C)2.jpg){kind=link}
![چاه زمزم در سال 1369ق، که از آن با دلوهای چرمی برای زائران و حاجیان آب کشیده می‌شد.[٣٩]](https://wikihaj.com/view/Special:Upload?wpDestFile=%DA%86%D8%A7%D9%87_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85_(%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C)3.jpg){kind=link}
![نقاشی چاه زمزم و شیوه کشیدن آب از آن در دوره عثمانی.[٤٠]](https://wikihaj.com/view/Special:Upload?wpDestFile=%DA%86%D8%A7%D9%87_%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85_(%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C)4.jpg){kind=link}
پانویس
- ↑ معجم البلدان، ج3، ص166.
- ↑ أخبار مكة، ج2، ص39.
- ↑ مروج الذهب، ج1، ص265.
- ↑ لسان العرب، ج6، ص85؛ معجم البلدان، ج3، ص166.
- ↑ الوسائل، ج13، ص474، ح18242.
- ↑ سورة إبراهيم، آیه 37.
- ↑ تفسير الصافي، ج3، ص93.
- ↑ تفسير الصافي، ج3، ص93.
- ↑ أخبار مكة، ج2، ص40؛ «زمزم (2)»، ص131.
- ↑ أخبار مكة، ج2، ص40_41.
- ↑ سيرة ابن هشام، ج1، القسم 2، ص111.
- ↑ سيرة ابن هشام، ج1، القسم 2، ص117.
- ↑ سيرة ابن هشام، ج1، القسم 2، ص142؛ الأزرقي، أخبار مكة، ص336.
- ↑ سيرة ابن هشام، ج1، القسم 2، ص143.
- ↑ متقي الهندي، كنز العمال في سنن الأقوال و الأفعال، ج5، ص299.
- ↑ الفاكهي، أخبار مكة، ج2، ص63.
- ↑ جواهر الكلام، ج19، ص411؛ سلسلة الينابيع الفقهية، ج8، ص461.
- ↑ العروة الوثقی، ج2، ص75.
- ↑ مستدرك الوسائل، ج9، ص439.
- ↑ الأزرقي، أخبار مكة، ج2، ص61.
- ↑ الأزرقي، أخبار مكة، ج2، ص61.
- ↑ «زمزم»، موسوعة الحج و الحرمين الشريفين.
- ↑ سنن النسائي، ج5، ص237.
- ↑ المستدرك، ج9، ص439، ح 11286.
- ↑ السيوطي، الدرّ المنثور، ج3، ص223؛ الفاكهي، أخبار مكة، ج2، ص46.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص415؛ سنن الترمذي، ج3، ص295.
- ↑ «All you need to know about Zamzam well»، Al Arabiya.
- ↑ «وأزیلت عام 1346هـ»، صفحه عبد الله الرشيد على تويتر.
- ↑ الأزرقي، أخبار مكة، ج2، ص61.
- ↑ حج در انديشة إسلامي، ص184-185.
- ↑ ٣١٫٠ ٣١٫١ «بئر زمزم»، تطوير وتشغيل الإدارة العامة لتقنية المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوي.
- ↑ «رحلة ماء زمزم من البئر إلی أن يروی ظمأ المعتمرين»، وكالة أخبارنا.
- ↑ ره آورد سفر (گزیده سفرنامة ناصر خسرو)، ص122؛ محمد بن أحمد بن جبير، رحلة ابن جُبَير، ص126؛ ابن بطوطة، رحلة ابن بطوطة، ج1، ص189.
- ↑ ابن‌بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج1، ص189.
- ↑ راجع: حج در أنديشه إسلامی، ص180-185.
- ↑ «رحلة الماء المبارک»، سایت روزنامه کویتی الفوز.
- ↑ «رحلة الماء المبارک»، سایت روزنامه کویتی الفوز.
- ↑ «بئر زمزم»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.
- ↑ «صور بئر زمزم»، لاینز.
- ↑ «صور بئر زمزم»، لاینز.
المصادر
- أخبار مكة في قديم الدهر وحديثه، محمد بن اسحاق الفاكهي (وفاة: 275هـ)، تحقيق عبد الملك بن عبد الله بن دهيش، بيروت، دار الخضر، 1414هـ.
- أخبار مكة وما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبد الله الأزرقي، تحقيق: ملحس، رشدي صالح، بيروت، دار الأندلس، 1416هـ.
- «بئر زمزم»، تطوير وتشغيل الإدارة العامة لتقنية المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوي، تاريخ المشاهدة: 19 تشرين الأول 2024م.«رحلة الماء المبارك»، سايت روزنامه كويتي الفوز، تاریخ درج مطلب: 4 آوریل 2022م، تاریخ بازدید: 10 تیر 1401ش.
- التفسير الصافي، ملا محسن فيض الكاشاني، قم، مؤسسة الهادي، 1416هـ.
- الدر المنثور في التفسير بالمأثور، جلال الدين السيوطي، قم، مكتبة آیة الله المرعشي النجفي، 1404هـ.
- «رحلة ماء زمزم من البئر إلی أن يروی ظمأ المعتمرين»، وكالة أنباء أخبارنا، تاريخ إدراج المطلب: 13نيسان 2022م، تاريخ المشاهدة:
- «رحلة الماء المبارك»، تطوير وتشغيل الإدارة العامة لتقنية المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوي، تاريخ إدراج المطلب: 12 نيسان 2022م، تاريخ المشاهدة: .
- ره آورد سفر (گزيده سفرنامه ناصر خسرو)، ناصر خسرو قبادينی، تصحيح وتوضيح: السيد محمد دبير سياقي، طهران، سخن، 1374ش.
- زمزم، السيد علي خير خواه علوي، در دانشنامه حج وحرمين شريفين، المجلد 8.
- «زمزم (2)»، محمد رهبر، مجلة ميقات حج، دوره هشتم، رقم 29، آبان 1378ش.
- سفرنامه ابن جُبَير، محمد بن أحمد بن جبير، پرويز أتابكي، إيران، مشهد، مؤسسة الطباعة والمنشورات لآستان قدس رضوي، 1370ش.
- سفرنامة ابن بطوطة، ابن بطوطة، ترجمة الدكتور محمد علي موحد، مؤسسة منشورات آگاه، إيران، مشهد، 1370ش.
- سلسلة الينابيع الفقهية، علي أصغر مرواريد، بيروت، دار التراث، 1990م - 1993م.
- سنن ابن ماجة، محمد بن زيد الربعي ابن ماجة، بقلم محمد فؤاد عبد الباقي، بيروت، دار إحياء التراث العربي، 1395هـ.
- سنن الترمذي، محمد بن عيسی الترمذي، بقلم عبد الوهاب عبد اللطيف، بيروت، دار الفكر، 1402هـ.
- سنن النسائي، أحمد بن شعيب أبو عبد الرحمن النسائي، بقلم عبد الغفار والسيد كسروي، بيروت، دار الكتب العلمية، 1411هـ.
- السيرة النبوية، عبدالملك ابن هشام، تحقيق مصطفی السقا وإبراهيم الأبياري وعبد الحفيظ الشلبي، بيروت، دار المعرفة، د.ت.
- شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، التقي الفاسي.
- «صور بئر زمزم»، لاينز، تاريخ المشاهدة:
- العروة الوثقی، السيد محمد كاظم الطباطبائي اليزدي، قم، مؤسسة النشر الإسلامي، الطبعة الأولى، 1419هـ.
- كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، متقي هندي، بيروت، الرسالة، 1413هـ.
- لسان العرب، محمد بن مكرم ابن منظور، دار صادر، بيروت، 1414هـ.
- مروج الذهب، علي بن حسين المسعودي، تحقيق: يوسف أسعد داغر، قم، مؤسسة دار الهجرة، 1409هـ.
- مستدرك الوسائل، حسين نوري الطبرسي، بيروت، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، 1408-1429هـ/ 1987-2008 م.
- معجم البلدان، ياقوت الحموي، بيروت، دار إحیاء التراث العربي، د.ت.
- «وأزيلت عام 1346هـ»، صفحة عبد الله الرشيد في التويتر، تاريخ المشاهدة:
- المعجم الكبير، سليمان بن أحمد الطبراني، بقلم حمدي عبد المجيد، دار إحياء التراث العربي، 1405هـ.
- وسائل الشيعة، محمد بن حسن الشيخ الحر العاملي، تحقيق محمد رضا حسينی جلالي، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، 1416هـ.
- «than-5000-years All you need to know about Zamzam well", Al Arabiya، تاريخ إدراج المطلب:7 كانون2، 2017م، تاريخ المشاهدة: .
- «Zamzam Studies and Research", The official account of Saudi geological survey، تاريخ المشاهدة: .