الفرق بين المراجعتين لصفحة: «مستخدم:Abu shahab/الملعب الثاني»

من ويكي‌حج
مرئينص الويكي
(أنشأ الصفحة ب'.')
 
لا ملخص تعديل
 
(٨ مراجعات متوسطة بواسطة نفس المستخدم غير معروضة)
سطر ١: سطر ١:
.
ى
 
'''مرقد الحُرّ بن یزید الریاحی'''، یقع قریباً من منطقة الکمالیة شمال غربی کربلاء، وعلى بعد ۷ کیلومترات من حرم الإمام الحسین (ع). کان الحرّ أحد قادة جیش الکوفة، وقد أمره ابن زیاد بمنع مسیر الإمام الحسین إلى الکوفة، إلا أنّ الحرّ التحق بجیش الحسین بن علی (ع) صباح یوم عاشوراء، وقد اعتبره البعض أول شهید فی واقعة الطف.
 
یعتقد العدید من المؤرخین أن جمیع شهداء الطف دفنوا قریباً من مدفن الإمام الحسین(ع)، إلا العباس بن علی(ع)، لکن یرى البعض أنّ قبیلة الحر بن یزید نقلوا جثمانه إلى مکان آخر بعیدا عن شهداء کربلاء ودفنوه فی مرقده الحالی. ولأول مرّة بنی عام ۳۷۰هـ بناء على قبر الحر، وذلک بأمر عضد الدولة الدیلمی.
 
تم إعمار هذا البناء فی مختلف الفترات التاریخیة وعلى ید حکام العراق، إلى أن قام الأمانة العامة للعتبة؟؟(((دبیرخانه عتبات عالیات شیعیان عراق،))) عام ۲۰۰۹م بإعادة بنائه، فتمّ بناء قبّة ومنارتان جدیدة، وصحن على شکل مربع، وما زال مرقد الحر قید التجدید 
[[ملف:نمایی از ضریح حر بن یزید ریاحی.jpg|بندانگشتی|ضریح جدید حر بن یزید ریاحی]]
 
== الحر بن یزید ==
[[الحر بن یزید الریاحی]] من [[بنی تمیم]]،<ref>جمهرة انساب العرب، ابن حزم الاندلسی، ص٢٢٧.</ref> أحد قادة جیش الکوفة<ref>البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۶.</ref> حیث أمره ابن زیاد أن یمنع مسیر الحسین (ع) إلى الکوفة،<ref>البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۶.</ref> إلا أنّه ردّد فی محاربة الحسین (ع)،<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۳۲۱.</ref> والتحق صباح یوم عاشوراء برکب الحسین.<ref>الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۹۹.</ref> اعتبره البعض أول من استشهد من أصحاب الحسین فی واقعة الطف،<ref>مقتل الحسین علیه‌السلام، ج۲، ص۱۳؛ الفتوح، ج۵، ص۱۰۱.</ref> لکنّ السید بن طاووس یعتقد بأنّ أشخاصاً آخخرین استشهدوا قبل الحرّ.<ref>الملهوف علی قتلی الطفوف، ص۱۶۰.</ref>
 
== مدفنه ==
یعتقد الکثیر من المؤرخین أنّ شهداء کربلاء دفنوا جمیعا -غیر العباس (ع)- فی الحائر الحسینی وقریباً من قبر الإمام الحسین.<ref>ابومخنف، مقتل الحسین،۱۳۶۴ش، ص۲۰۲؛ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۳۶۷ش، ص۲۶۰؛ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۹۶۰م، ص۲۶۰؛ طبری، تاریخ طبری، موسسۀ الاعلمی، ج۴، ص۳۴۸؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۶۳؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۱۴ و ۱۲۶؛ طبرسی، إعلام الوری، دار الکتب الاسلامیۀ، ص۲۵۱ و ۲۵۵؛ طبرسی، تاج الموالید،۱۴۰۶ق، ص۳۳؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب، انتشارات علامه، ج۴، ص۱۱۲؛خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۶ق، ج۴، ص۸۰؛ ابن نما، مثیرالأحزان، ۱۳۶۹ق، ص۶۵؛ ابن طاووس، الملهوف، ۱۴۲۵ق، ص۱۹۰؛ ابن حاتم، الدر النظیم، النشر الاسلامی، ص۵۵۹؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۲۰۵؛ ابن قولویه، کامل الزیارات،۱۴۱۷ق، ص۴۴۰؛ شیخ طوسی، مصباح المتهجد،۱۴۱۱ق، ص۷۲۴؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام،۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۵؛ مشهدی، المزار الکبیر،۱۴۱۹ق، ص۳۸۸؛ ابن طاووس، الاقبال، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۶؛ شهید اول، المزار، ۱۴۱۰ق، ص۱۳۱ و ۱۷۷؛ کفعمی، المصباح، ۱۴۰۳ق، ص۵۰۴؛ ابونصر بخاری، سر السلسلة، ۱۳۸۱ق، ص۸۹.</ref>
والدلیل على ذلک فقرة من زیارة الناحیة المقدسة التی یزار فی فقرات منها الشهداء المدفونین فی حرم الإمام الحسین، وقد ورد فیها: (اَلسَّلامُ عَلی الحُرِّ بْنِ الرِّیاحِی).<ref>اقبال، ج۳، ص۷۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۷۱.</ref>
 
وبالرغم من ذلک ذهب البعض کالحسن بن علی الطبری (حیّ فی ۷۰۱هـ) والسید محسن الأمین (وفاة ۱۳۷۱هـ) أنّ رجال من قبیلة الحرّ نقلوا جثمان الحرّ إلى مکان بعید عن سائر الشهداء ودفنوه فی الموقع الحالیّ لمرقده،<ref>اعیان الشیعة، ج١، ص6١٣؛ کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۶۳۱.</ref> وکان یطلق علیها قدیماً النواویس.<ref>ابن کلبی، جَمْهَرة النسب، ج۱، ص۲۱۶.</ref>
 
== موقع المرقد وتاریخه==
وقد مرقد الحرّ قریبا من منطقة تدعى الکمالیة،<ref>انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.</ref> شمال غربی مدینة کربلاء، على بعد ۷ کیلومترات من حرم الإمام الحسین (ع).<ref>«نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.</ref>
 
=== إعادة البناء ===
تم البناء على قبر الحرّ‌ بن یزید الریاحی لأول مرة عام ۳۷۰هـ، وذلک بأمر من عضد الدولة الدیلمی.<ref>قائدان،عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶.</ref> وأمر بإعادة بنائه الشاه إسماعیل الصفوی عام ۹۱۴هـ؛ عندما زار مدینة کربلاء.<ref>جزائری، الانوار النعمانیة، ج٣، ص۲۶۵-۲۶۶؛ قائدان،عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶</ref>{{ملاحظة|بحسب السید نعمة الله الجزائری من علماء الشیعة فی القرن الحادی عشر والثانی عشر الهجری زار الشاه إسماعیل الصفوی حرم الإمام الحسین بکربلاء،‌ ثم ذهب إلى قبر الحرّ بن یزید، وأمر بنبش قبره، فوجدوا جثمان الحرّ صحیحا کهیئته لما دُفن، وقد شدّ على رأسه عصابة.(الانوار النعمانیة، ج٣، ص۲۶۵-۲۶۶.)}} فبنوا له قبّة بالجصّ والطابوق، وجعلوا له صحناً وإیوانات.<ref>انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.</ref>
 
فی العهد القاجاری همّت والدة الآغا خان المحلاتی بتجدید بناء المرقد، وتمّ بناء صحن کحصن، لمقابلة قطّاع الطریق.<ref>سفرنامه ادیب الملک به عتبات (دلیل الزایرین)، ص۲۱۳.</ref>
وبحسب النقوش الموجودة فی مرقد الحرّ فی الفترة المعاصرة فإنّ البناء تم تجدیده عام ۱۳۳۰هـ على ید عبد الحسین کلید دار،<ref>تراث کربلاء، ص١١5.</ref> کما قام الآغا حسین خان شجاع السلطان الهمدانی بترمیم القبة، حیث غطّى سطحها الخارجی بالقاشانی.<ref>انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.</ref>
 
وبناء على أقدم صورة موجودة عن مرقد الحرّ فإنّ قبة المرقد قبل تجدیدها عام ۱۳۳۰هـ کانت قصیرة ولها تضاریس//ومضرّسة.<ref>خامه‌یار، [https://ganjineh.kateban.com/print/2955 «درباره عکسی که در فضای مجازی به عنوان قدیمی‌ترین عکس حرم امام حسین (ع) معرفی شده»]، سایت گنجینه.</ref> وبعد مدة تحولّت إلى قبّة مغطاة بالقاشانی.<ref>زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق)، ج۱، ص۲۴۰.</ref>
 
فی عام ۱۳۸۹هـ قام عدد من التجار العراقیین بتجدید الأروقة والإیوان المقابل//القدامی للمرقد، وتمّت تغطیة المدخل الرئیسی بالقاشانی عام ۱۳۹۰هـ. وکان الضریح؟؟ وقتها هو شبّاک من فضّة فی وسط البناء، حیث یعلوه قبّة مغطاط بالقاشانی قطرها ۷ أمتار، وکان ارتفاعها عن الأرض ۱۰ أمتار.<ref>انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۷.</ref>
[[پرونده:مرقد در حال بازسازی.jpg|بندانگشتی|مرقد حر بن یزید ریاحی درحال بازسازی]]
 
=== البناء الحالی للمرقد ===
بعد سقوط نظام صدام (۲۰۰۳م) قام دیوان الوقف الشیعی فی العراق عام ۲۰۰۶م بتخریب البناء القدیم للمرقد،<ref>مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا، ص٩٨.</ref> لیبدأ إعادة بنائه، إلا أنّ العمل توقف بسبب الخطأ فی التخطیط. ثم تولّت الأمانة العامة للمزارات الشيعية بعد تأسیسها عام ۲۰۰۷م بناء مرقد الحرّ، فبدأت عملیة البناء منذ عام ۲۰۰۹ ومازالت مستمرة.
 
تکوّن المرقد الجدید من قبة وصحن على شکل مربّع وله أربعة بوّابات. کما أنّ الضریح أیضا له أربعة أبواب من أربع جهات، وقد کتب فوق الضریح (السلام علیک یا حر بن یزید الریاحی).
 
 
مساحت کل حرم ۲۶۰۰، مساحت بنای مرقد 1369، ارتفاع [[گلدسته|مناره]] 33.8، ارتفاع گنبد 12.8، عرض پنجره حرم 4، طول آن 5 و ارتفاع پنجره 2/4 متر است.<ref>«نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.</ref>
 
== روزهای زیارت ==
زمان زیارت ویژه حر، چهارشنبه آخر [[ماه صفر]] است که [[عزاداری]] و [[تعزیه]] در این محل برگزار می‌شود. همچنین زیارت‌های منظم این مرقد در روزهای جمعه و شنبه است.<ref>«نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.</ref> گفته شده تعداد [[زائر|زائران]] مرقد حر در روزهای عادی به بیش از چهار هزار نفر، در روزهای [[زیارت]] به بیش از ده هزار نفر و در [[ایام اربعین]] به ۴۰-۵۰ هزار نفر می‌رسد.<ref>«نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.</ref>
 
===زیارت‌نامه حر===
در [[زیارت رجبیه]]، دو بار و در [[زیارت ناحیه مقدسه]] نیز یک بار به حر سلام داده شده است.<ref>شهیدان جاوید، ص334.</ref> حر همچنین دارای [[زیارت‌نامه]] مستقلی است که به شرح ذیل می‌باشد:
 
{{نقل قول دوقلو
| تیتر = زیارت‌نامه حر بن یزید ریاحی
|السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا العَبْدُ الصَّالحُ، السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا المُجَاهِدُ النَّاصحُ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ وَفی بالسَّعادَةِ الرَّابح، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ نَکَثَ بَیعَة یَزید وَفَدَی برُوحِهِ لِلْحُسَیْنِ الشّهِیدِ، السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا البَطَلُ الصِّنْدِیدُ، السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الفارِسُ الشُّجَاعُ، السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا البَطَلُ المَنَّاعُ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ تَرَکَ الطُّغیانَ، وَأَطَاعَ الوَاحِدَ الدیَّانَ، وَدَخَلَ فِی طَاعةِ الرَّحْمنِ، وَفَدی بِرُوحِهِ لِلْحُسَیْنِ الشَّهیدِ الغَرِیبِ العَطشانِ، وَصالَ عَلَی العُدوانِ، وَهَوی صَریعاً عَلی التُّربَانِ، وَحَظی بالخُلدِ والجنانِ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وبَرَکاتُهُ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ فَدَی بِنَفْسِهِ لِابْنِ الرَّسُولِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُجاهداً دُونَ ابْنِ البَتُولِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ ثَبَتَ لِلطَّعْنِ وَضَرْبِ السُّیُوفِ، السَّلامُ عَلَیْکَ وَعَلَی وَلَدِکَ المَقْتُولُ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ بکاهُ الحُسَینُ عَلَیْهِ السَّلامُ وَقَالَ: مَا أَخْطَأَتْ أُمُّکَ إِذْ سَمَّتْکَ الحُرَّ، فَأَنْتَ حُرٌّ فِی الدُّنْیا وَسَعِیدٌ فِی الآخِرَةِ، فَیا لَیْتَنی کُنْتُ مَعَکَ فَأَفُوزُ مَعَکَ کَمَا فُزْتَ مَعَ الحُسَینِ وَأَصْحابِ الحُسَینِ، والسَّلامُ عَلَیْکَ یَا حُرَّ بْنَ یَزیدَ الرِّیَاحِی وَرَحْمَةُ اللَّه وَبَرَکَاتُهُ.
|سلام بر تو ای بنده صالح، سلام بر تو ای مجاهد خیرخواه، سلام بر تو ای وفادار به سعادت پیروز، سلام بر تو ای کسی که بیعت خود را با یزید شکست و جان خود را فدای حسین شهید کرد، سلام بر تو ای قهرمان استوار، سلام بر تو ای تک‌سوار دلاور، سلام بر تو ای دلیر مقاوم، سلام بر تو ای تارک طغیان و مطیع (خدای) یگانه قاهر که به اطاعت خدای رحمان در آمدی و جان خویش را فدای حسین شهید و غریب و لب تشنه کردی و حمله کردی بر دشمنان و بر خاک (کربلا) غلطیدی و به بهشت برین کامیاب شدی و رحمت و برکات الهی بر تو، سلام بر تو ای آنکه جانت را فدای فرزند پیامبر کردی، سلام بر تو ای آنکه در برابر پسر زهرای بتول جهاد کردی، سلام بر تو ای آنکه در برابر ضرب نیزه و شمشیر استوار ماندی،سلام بر تو و بر فرزند شهیدت، سلام بر تو ای آنکه امام حسین(ع) بر تو گریست و گفت: مادرت به اشتباه نامت را «حُرّ» ننهاد، تو حرّ و آزاد مردی در دنیا و سعادتمندی در آخرت، ای کاش من همرزم تو بودم و با تو به شهادت می رسیدم آنگونه که تو با امام حسین علیه السلام و یاران او شهید شدی، سلام بر تو ای حُرّ فرزند یزید ریاحی و رحمت و برکات خداوند بر تو باد.<ref>مرکز تحقیقات حج، ادعیه و زیارات عتبات عالیات، ص۲۷۲-۲۷۴.</ref>
}}
 
==نگارخانه==
<center><gallery widths="170" heights="150px" perrow="6" style="border: 5px solid #004225; box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(0،0،0،0.75); -moz-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(0،0،0،0.75); -webkit-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(0،0،0،0.75); border-radius: 0.5em; -moz-border-radius: 0.5em; -webkit-border-radius: 0.5em;">
پرونده:تصویر قدیمی مرقد حر بن یزید ریاحی دارای گنبد کاشی‌کاری شده .jpg|تصویر قدیمی مرقد حر بن یزید ریاحی دارای گنبد کاشی‌کاری شده
پرونده:تصویر قدیمی مرقد حر بن یزید ریاحی .jpg|تصویر قدیمی مرقد حر بن یزید ریاحی با گنبد مضرّس (پله‌ای) کوچک، قبل از بازسازی آن در سال ۱۳۳۰ق
پرونده:159.jpg|ضریح قبلی مرقد حر
پرونده:158.jpg|نمایی از مرقد قبلی حر
پرونده:نمایی از ضریح و داخل مرقد حر بن یزید ریاحی.jpg|فضای داخلی جدید مرقد حر
پرونده:نمایی از کتیبه‌ها و نقش و نگار ضریح حر.jpg|نمایی از کتیبه‌ها و نقش‌ونگار ضریح حر
پرونده:نمایی از بازسازی مرقد جدید حر.jpg|بازسازی مرقد جدید حر بن یزید ریاحی
پرونده:نمایی از داخل ضریح جدید حر.jpg|نمایی از داخل ضریح جدید حر
 
</gallery>
</center>
 
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع ==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
|پیش از لینک = کتاب
|منبع = زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم.
|پس از لینک = بخش «مرقد حر بن یزید ریاحی»، ج۱، ص۲۳۴.
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1472/1/5
}}
* '''الأخبار الطوال'''، احمد بن داود دینوری، تحقیق عبدالمنعم، قاهرة، دار احیاء الکتب العربی، ۱۹۶۰م.
* '''ادعیه و زیارات عتبات عالیات'''، مرکز تحقیقات حج، نشر مشعر، قم، ۱۳۸۳ش.
* '''الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد'''، الشیخ المفید، به تحقیق مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، ط ۲، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق - ۱۹۹۳م.
* '''الارشاد'''، شیخ مفید، به تحقیق موسسة آل البیت، قم، الموتمرالعالمی لالفیة الشّیخ المفید، ۱۴۱۴ق.
* '''اعلام الوری'''، فضل بن حسن طبرسی، بی جا، دارالکتب الاسلامیة، چاپ سوم، بی‌تا.
* '''اعیان الشیعه'''، امین، محسن، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۹۹۸م.
* '''الاقبال'''، ابن طاووس، به تحقیق جواد قیومی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
* '''الانوار النعمانیة'''، السید نعمةالله الجزائری، تبریز، مطبعة شرکت چاپ، (بی‌تا). 
* '''بحارالانوار'''، محمدباقر مجلسی، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
* '''البدایة و النّهایة'''، اسماعیل ابن کثیر،  تحقیق: علی شیری، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
* '''تاج الموالید'''، فضل بن حسن طبرسی، قم، مکتبة مرعشی النجفی، 1406ق.
* '''تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)'''، محمد بن جریر طبری، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بی تا.
* '''تاریخ الطبری'''، محمد بن جریر الطبری، ط ۱، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق - ۱۹۸۸م.
* '''تاریخ گزیده'''، حمد الله مستوفی، تهران، امیر کبیر، چاپ ۳، ۱۳۶۴ش.
* '''تراث کربلاء'''، سلمان‌هادی الطعمة، ط ۲، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق - ۱۹۸۳م.
* '''تهذیب الأحکام'''، شیخ طوسی، به تحقیق حسن موسوی، طهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.
* '''جمهرة النسب'''، ابن‌کلبی، هشام بن محمد، محقق: حسن ناجی، ناشر: عالم الکتب.
* '''جمهرة انساب العرب'''، علی بن احمد بن سعید (ابن حزم الاندلسی)، تحقیق: عبدالسلام محمدهارون، ط ۵، القاهرة، دار المعارف.
* '''دائرة المعارف بزرگ اسلامی'''، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
* '''[https://ganjineh.kateban.com/print/2955 «درباره عکسی که در فضای مجازی به عنوان قدیمی‌ترین عکس حرم امام حسین (ع) معرفی شده»]'''، احمد خامه‌یار، سایت گنجینه.
* '''الدر النظیم'''، ابن حاتم، قم، موسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
* '''زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق)'''، فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی، خامه‌یار، احمد، تهران، سازمان حج و زیارت، بی‌تا.
* '''سر السلسلة العلویّة'''، ابونصر سهل بن عبدالله البخاری، به تحقیق محمدصادق بحر العلوم، النجف الاشرف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۱ق.
* '''سفرنامه ادیب الملک به عتبات (دلیل الزایرین)'''، ادیب الملک، عبدالعلی، چاپ مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۶۴ش.
* '''شهیدان جاوید'''، پژوهشی تاریخی پیرامون شهدای نهضت امام حسین (علیه‌السّلام)،  مرضیه محمدزاده، تهران، بصیرت، ۱۳۹۱ش.
* '''عتبات عالیات عراق'''، اصغر قائدان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
* '''کامل بهائی'''، حسن بن علی طبرسی، گردآورنده اکبر صفدری قزوینی، تهران، مرتضوی، ۱۳۸۳ش.
* '''کامل الزیارات'''، ابن قولویه، به تحقیق نشر الفقاهة، قم، النّشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
* '''الکامل فی التاریخ'''، ابن اثیر، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۶ق.
* '''لؤلؤ و مرجان'''، حسین بن محمدتقی نوری، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۳ش.
* '''مثیرالاحزان'''، ابن نما حلی، نجف اشرف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۶۹ق.
* '''مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا'''، عبدالامیر قریشی، ترجمه: احسان مقدس، چاپ ۱، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
* '''مروج الذهب و معادن الجوهر'''، علی بن حسین مسعودی، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
* '''المزار'''، شهید اول، به تحقیق مدرسة الامام المهدی، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۱۰ق.
* '''المزار الکبیر'''، محمد بن جعفر مشهدی، تحقیق جواد قیومی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
* '''المصباح'''، کفعمی، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
* '''مصباح المتهجد'''، شیخ طوسی، بیروت، موسسة فقه الشّیعة، ۱۴۱۱ق.
* '''معماری کربلا در گذر تاریخ'''، انصاری، محمدعلی، انتشارات مسجد جمکران، قم، ۱۳۸۹ش.
* '''مقتل الحسین'''، لوط بن یحیی ابو مخنف، به تحقیق حسن غفاری، قم، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
* '''مقتل الحسین'''، موفّق بن احمد (الخوارزمی)، تحقیق: الشیخ محمد السماوی، ط ۱، قم، انوار الهدی، ۱۴۱۸ق.
* '''مقتل الحسین'''، موفق بن احمد خوارزمی، به تحقیق محمد السماوی، قم، انوارالهدی، ۱۴۱۸ق..
* '''الملهوف'''، ابن طاووس، به تحقیق فارس تبریزیان «الحسون»، تهران، دارالاسوة، چاپ چهارم، ۱۴۲۵ق.
* '''مناقب آل ابی طالب'''، ابن‌شهرآشوب، قم، انتشارات علامة، بی‌تا.
* '''منتهی الآمال'''، شیخ عباس قمی، چاپ ۱۴، قم، هجرت، ۱۳۸۰ش.
* '''نزهة القلوب'''، حمدالله بن ابی‌بکر مستوفی قزوینی، به کوشش: سید محمد دبیرسیاقی، چاپ ۲، قزوین، طه، ۱۳۷۸ش.
* '''جریدة الصباح، «نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»'''، عامر جلیل ابراهیم، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م.
* '''وقعة الطف'''، لوط بن یحیی ابو مخنف، به تحقیق محمدهادی یوسفی، قم، النشر الاسلامی، ۱۳۶۷ش.
* '''هدیة الزائرین و بهجة الناظرین'''، قمی، عباس، موسسه جهانی سبطین، قم، ۱۳۸۳ش.
{{پایان}}

المراجعة الحالية بتاريخ ١٨:٤٦، ٢٨ أبريل ٢٠٢٤

ى

مرقد الحُرّ بن یزید الریاحی، یقع قریباً من منطقة الکمالیة شمال غربی کربلاء، وعلى بعد ۷ کیلومترات من حرم الإمام الحسین (ع). کان الحرّ أحد قادة جیش الکوفة، وقد أمره ابن زیاد بمنع مسیر الإمام الحسین إلى الکوفة، إلا أنّ الحرّ التحق بجیش الحسین بن علی (ع) صباح یوم عاشوراء، وقد اعتبره البعض أول شهید فی واقعة الطف.

یعتقد العدید من المؤرخین أن جمیع شهداء الطف دفنوا قریباً من مدفن الإمام الحسین(ع)، إلا العباس بن علی(ع)، لکن یرى البعض أنّ قبیلة الحر بن یزید نقلوا جثمانه إلى مکان آخر بعیدا عن شهداء کربلاء ودفنوه فی مرقده الحالی. ولأول مرّة بنی عام ۳۷۰هـ بناء على قبر الحر، وذلک بأمر عضد الدولة الدیلمی.

تم إعمار هذا البناء فی مختلف الفترات التاریخیة وعلى ید حکام العراق، إلى أن قام الأمانة العامة للعتبة؟؟(((دبیرخانه عتبات عالیات شیعیان عراق،))) عام ۲۰۰۹م بإعادة بنائه، فتمّ بناء قبّة ومنارتان جدیدة، وصحن على شکل مربع، وما زال مرقد الحر قید التجدید ضریح جدید حر بن یزید ریاحی

الحر بن یزید

الحر بن یزید الریاحی من بنی تمیم،[١] أحد قادة جیش الکوفة[٢] حیث أمره ابن زیاد أن یمنع مسیر الحسین (ع) إلى الکوفة،[٣] إلا أنّه ردّد فی محاربة الحسین (ع)،[٤] والتحق صباح یوم عاشوراء برکب الحسین.[٥] اعتبره البعض أول من استشهد من أصحاب الحسین فی واقعة الطف،[٦] لکنّ السید بن طاووس یعتقد بأنّ أشخاصاً آخخرین استشهدوا قبل الحرّ.[٧]

مدفنه

یعتقد الکثیر من المؤرخین أنّ شهداء کربلاء دفنوا جمیعا -غیر العباس (ع)- فی الحائر الحسینی وقریباً من قبر الإمام الحسین.[٨] والدلیل على ذلک فقرة من زیارة الناحیة المقدسة التی یزار فی فقرات منها الشهداء المدفونین فی حرم الإمام الحسین، وقد ورد فیها: (اَلسَّلامُ عَلی الحُرِّ بْنِ الرِّیاحِی).[٩]

وبالرغم من ذلک ذهب البعض کالحسن بن علی الطبری (حیّ فی ۷۰۱هـ) والسید محسن الأمین (وفاة ۱۳۷۱هـ) أنّ رجال من قبیلة الحرّ نقلوا جثمان الحرّ إلى مکان بعید عن سائر الشهداء ودفنوه فی الموقع الحالیّ لمرقده،[١٠] وکان یطلق علیها قدیماً النواویس.[١١]

موقع المرقد وتاریخه

وقد مرقد الحرّ قریبا من منطقة تدعى الکمالیة،[١٢] شمال غربی مدینة کربلاء، على بعد ۷ کیلومترات من حرم الإمام الحسین (ع).[١٣]

إعادة البناء

تم البناء على قبر الحرّ‌ بن یزید الریاحی لأول مرة عام ۳۷۰هـ، وذلک بأمر من عضد الدولة الدیلمی.[١٤] وأمر بإعادة بنائه الشاه إسماعیل الصفوی عام ۹۱۴هـ؛ عندما زار مدینة کربلاء.[١٥][ملاحظة ١] فبنوا له قبّة بالجصّ والطابوق، وجعلوا له صحناً وإیوانات.[١٦]

فی العهد القاجاری همّت والدة الآغا خان المحلاتی بتجدید بناء المرقد، وتمّ بناء صحن کحصن، لمقابلة قطّاع الطریق.[١٧] وبحسب النقوش الموجودة فی مرقد الحرّ فی الفترة المعاصرة فإنّ البناء تم تجدیده عام ۱۳۳۰هـ على ید عبد الحسین کلید دار،[١٨] کما قام الآغا حسین خان شجاع السلطان الهمدانی بترمیم القبة، حیث غطّى سطحها الخارجی بالقاشانی.[١٩]

وبناء على أقدم صورة موجودة عن مرقد الحرّ فإنّ قبة المرقد قبل تجدیدها عام ۱۳۳۰هـ کانت قصیرة ولها تضاریس//ومضرّسة.[٢٠] وبعد مدة تحولّت إلى قبّة مغطاة بالقاشانی.[٢١]

فی عام ۱۳۸۹هـ قام عدد من التجار العراقیین بتجدید الأروقة والإیوان المقابل//القدامی للمرقد، وتمّت تغطیة المدخل الرئیسی بالقاشانی عام ۱۳۹۰هـ. وکان الضریح؟؟ وقتها هو شبّاک من فضّة فی وسط البناء، حیث یعلوه قبّة مغطاط بالقاشانی قطرها ۷ أمتار، وکان ارتفاعها عن الأرض ۱۰ أمتار.[٢٢] بندانگشتی|مرقد حر بن یزید ریاحی درحال بازسازی

البناء الحالی للمرقد

بعد سقوط نظام صدام (۲۰۰۳م) قام دیوان الوقف الشیعی فی العراق عام ۲۰۰۶م بتخریب البناء القدیم للمرقد،[٢٣] لیبدأ إعادة بنائه، إلا أنّ العمل توقف بسبب الخطأ فی التخطیط. ثم تولّت الأمانة العامة للمزارات الشيعية بعد تأسیسها عام ۲۰۰۷م بناء مرقد الحرّ، فبدأت عملیة البناء منذ عام ۲۰۰۹ ومازالت مستمرة.

تکوّن المرقد الجدید من قبة وصحن على شکل مربّع وله أربعة بوّابات. کما أنّ الضریح أیضا له أربعة أبواب من أربع جهات، وقد کتب فوق الضریح (السلام علیک یا حر بن یزید الریاحی).


مساحت کل حرم ۲۶۰۰، مساحت بنای مرقد 1369، ارتفاع مناره 33.8، ارتفاع گنبد 12.8، عرض پنجره حرم 4، طول آن 5 و ارتفاع پنجره 2/4 متر است.[٢٤]

روزهای زیارت

زمان زیارت ویژه حر، چهارشنبه آخر ماه صفر است که عزاداری و تعزیه در این محل برگزار می‌شود. همچنین زیارت‌های منظم این مرقد در روزهای جمعه و شنبه است.[٢٥] گفته شده تعداد زائران مرقد حر در روزهای عادی به بیش از چهار هزار نفر، در روزهای زیارت به بیش از ده هزار نفر و در ایام اربعین به ۴۰-۵۰ هزار نفر می‌رسد.[٢٦]

زیارت‌نامه حر

در زیارت رجبیه، دو بار و در زیارت ناحیه مقدسه نیز یک بار به حر سلام داده شده است.[٢٧] حر همچنین دارای زیارت‌نامه مستقلی است که به شرح ذیل می‌باشد:

قالب:نقل قول دوقلو

نگارخانه

پانویس

  1. ↑ جمهرة انساب العرب، ابن حزم الاندلسی، ص٢٢٧.
  2. ↑ البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۶.
  3. ↑ البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۶.
  4. ↑ تاریخ طبری، ج۴، ص۳۲۱.
  5. ↑ الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۹۹.
  6. ↑ مقتل الحسین علیه‌السلام، ج۲، ص۱۳؛ الفتوح، ج۵، ص۱۰۱.
  7. ↑ الملهوف علی قتلی الطفوف، ص۱۶۰.
  8. ↑ ابومخنف، مقتل الحسین،۱۳۶۴ش، ص۲۰۲؛ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۳۶۷ش، ص۲۶۰؛ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۹۶۰م، ص۲۶۰؛ طبری، تاریخ طبری، موسسۀ الاعلمی، ج۴، ص۳۴۸؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۶۳؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۱۴ و ۱۲۶؛ طبرسی، إعلام الوری، دار الکتب الاسلامیۀ، ص۲۵۱ و ۲۵۵؛ طبرسی، تاج الموالید،۱۴۰۶ق، ص۳۳؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب، انتشارات علامه، ج۴، ص۱۱۲؛خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۶ق، ج۴، ص۸۰؛ ابن نما، مثیرالأحزان، ۱۳۶۹ق، ص۶۵؛ ابن طاووس، الملهوف، ۱۴۲۵ق، ص۱۹۰؛ ابن حاتم، الدر النظیم، النشر الاسلامی، ص۵۵۹؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۲۰۵؛ ابن قولویه، کامل الزیارات،۱۴۱۷ق، ص۴۴۰؛ شیخ طوسی، مصباح المتهجد،۱۴۱۱ق، ص۷۲۴؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام،۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۵؛ مشهدی، المزار الکبیر،۱۴۱۹ق، ص۳۸۸؛ ابن طاووس، الاقبال، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۶؛ شهید اول، المزار، ۱۴۱۰ق، ص۱۳۱ و ۱۷۷؛ کفعمی، المصباح، ۱۴۰۳ق، ص۵۰۴؛ ابونصر بخاری، سر السلسلة، ۱۳۸۱ق، ص۸۹.
  9. ↑ اقبال، ج۳، ص۷۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۷۱.
  10. ↑ اعیان الشیعة، ج١، ص6١٣؛ کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۶۳۱.
  11. ↑ ابن کلبی، جَمْهَرة النسب، ج۱، ص۲۱۶.
  12. ↑ انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.
  13. ↑ «نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.
  14. ↑ قائدان،عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶.
  15. ↑ جزائری، الانوار النعمانیة، ج٣، ص۲۶۵-۲۶۶؛ قائدان،عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶
  16. ↑ انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.
  17. ↑ سفرنامه ادیب الملک به عتبات (دلیل الزایرین)، ص۲۱۳.
  18. ↑ تراث کربلاء، ص١١5.
  19. ↑ انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.
  20. ↑ خامه‌یار، «درباره عکسی که در فضای مجازی به عنوان قدیمی‌ترین عکس حرم امام حسین (ع) معرفی شده»، سایت گنجینه.
  21. ↑ زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق)، ج۱، ص۲۴۰.
  22. ↑ انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۷.
  23. ↑ مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا، ص٩٨.
  24. ↑ «نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.
  25. ↑ «نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.
  26. ↑ «نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.
  27. ↑ شهیدان جاوید، ص334.
  1. ↑ بحسب السید نعمة الله الجزائری من علماء الشیعة فی القرن الحادی عشر والثانی عشر الهجری زار الشاه إسماعیل الصفوی حرم الإمام الحسین بکربلاء،‌ ثم ذهب إلى قبر الحرّ بن یزید، وأمر بنبش قبره، فوجدوا جثمان الحرّ صحیحا کهیئته لما دُفن، وقد شدّ على رأسه عصابة.(الانوار النعمانیة، ج٣، ص۲۶۵-۲۶۶.)

منابع

قالب:منابع قالب:برگرفتگی

  • الأخبار الطوال، احمد بن داود دینوری، تحقیق عبدالمنعم، قاهرة، دار احیاء الکتب العربی، ۱۹۶۰م.
  • ادعیه و زیارات عتبات عالیات، مرکز تحقیقات حج، نشر مشعر، قم، ۱۳۸۳ش.
  • الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، الشیخ المفید، به تحقیق مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، ط ۲، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق - ۱۹۹۳م.
  • الارشاد، شیخ مفید، به تحقیق موسسة آل البیت، قم، الموتمرالعالمی لالفیة الشّیخ المفید، ۱۴۱۴ق.
  • اعلام الوری، فضل بن حسن طبرسی، بی جا، دارالکتب الاسلامیة، چاپ سوم، بی‌تا.
  • اعیان الشیعه، امین، محسن، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۹۹۸م.
  • الاقبال، ابن طاووس، به تحقیق جواد قیومی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
  • الانوار النعمانیة، السید نعمةالله الجزائری، تبریز، مطبعة شرکت چاپ، (بی‌تا).
  • بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
  • البدایة و النّهایة، اسماعیل ابن کثیر، تحقیق: علی شیری، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
  • تاج الموالید، فضل بن حسن طبرسی، قم، مکتبة مرعشی النجفی، 1406ق.
  • تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، محمد بن جریر طبری، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بی تا.
  • تاریخ الطبری، محمد بن جریر الطبری، ط ۱، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق - ۱۹۸۸م.
  • تاریخ گزیده، حمد الله مستوفی، تهران، امیر کبیر، چاپ ۳، ۱۳۶۴ش.
  • تراث کربلاء، سلمان‌هادی الطعمة، ط ۲، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق - ۱۹۸۳م.
  • تهذیب الأحکام، شیخ طوسی، به تحقیق حسن موسوی، طهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.
  • جمهرة النسب، ابن‌کلبی، هشام بن محمد، محقق: حسن ناجی، ناشر: عالم الکتب.
  • جمهرة انساب العرب، علی بن احمد بن سعید (ابن حزم الاندلسی)، تحقیق: عبدالسلام محمدهارون، ط ۵، القاهرة، دار المعارف.
  • دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
  • «درباره عکسی که در فضای مجازی به عنوان قدیمی‌ترین عکس حرم امام حسین (ع) معرفی شده»، احمد خامه‌یار، سایت گنجینه.
  • الدر النظیم، ابن حاتم، قم، موسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
  • زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق)، فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی، خامه‌یار، احمد، تهران، سازمان حج و زیارت، بی‌تا.
  • سر السلسلة العلویّة، ابونصر سهل بن عبدالله البخاری، به تحقیق محمدصادق بحر العلوم، النجف الاشرف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۱ق.
  • سفرنامه ادیب الملک به عتبات (دلیل الزایرین)، ادیب الملک، عبدالعلی، چاپ مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۶۴ش.
  • شهیدان جاوید، پژوهشی تاریخی پیرامون شهدای نهضت امام حسین (علیه‌السّلام)، مرضیه محمدزاده، تهران، بصیرت، ۱۳۹۱ش.
  • عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • کامل بهائی، حسن بن علی طبرسی، گردآورنده اکبر صفدری قزوینی، تهران، مرتضوی، ۱۳۸۳ش.
  • کامل الزیارات، ابن قولویه، به تحقیق نشر الفقاهة، قم، النّشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
  • الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۶ق.
  • لؤلؤ و مرجان، حسین بن محمدتقی نوری، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۳ش.
  • مثیرالاحزان، ابن نما حلی، نجف اشرف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۶۹ق.
  • مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا، عبدالامیر قریشی، ترجمه: احسان مقدس، چاپ ۱، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
  • مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
  • المزار، شهید اول، به تحقیق مدرسة الامام المهدی، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۱۰ق.
  • المزار الکبیر، محمد بن جعفر مشهدی، تحقیق جواد قیومی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
  • المصباح، کفعمی، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
  • مصباح المتهجد، شیخ طوسی، بیروت، موسسة فقه الشّیعة، ۱۴۱۱ق.
  • معماری کربلا در گذر تاریخ، انصاری، محمدعلی، انتشارات مسجد جمکران، قم، ۱۳۸۹ش.
  • مقتل الحسین، لوط بن یحیی ابو مخنف، به تحقیق حسن غفاری، قم، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
  • مقتل الحسین، موفّق بن احمد (الخوارزمی)، تحقیق: الشیخ محمد السماوی، ط ۱، قم، انوار الهدی، ۱۴۱۸ق.
  • مقتل الحسین، موفق بن احمد خوارزمی، به تحقیق محمد السماوی، قم، انوارالهدی، ۱۴۱۸ق..
  • الملهوف، ابن طاووس، به تحقیق فارس تبریزیان «الحسون»، تهران، دارالاسوة، چاپ چهارم، ۱۴۲۵ق.
  • مناقب آل ابی طالب، ابن‌شهرآشوب، قم، انتشارات علامة، بی‌تا.
  • منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، چاپ ۱۴، قم، هجرت، ۱۳۸۰ش.
  • نزهة القلوب، حمدالله بن ابی‌بکر مستوفی قزوینی، به کوشش: سید محمد دبیرسیاقی، چاپ ۲، قزوین، طه، ۱۳۷۸ش.
  • جریدة الصباح، «نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م.
  • وقعة الطف، لوط بن یحیی ابو مخنف، به تحقیق محمدهادی یوسفی، قم، النشر الاسلامی، ۱۳۶۷ش.
  • هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، قمی، عباس، موسسه جهانی سبطین، قم، ۱۳۸۳ش.
مجلوبة من «https://ar.wikihaj.com/index.php?title=مستخدم:Abu_shahab/الملعب_الثاني&oldid=6681»